Aslında başlıkta okuduğunuz soruyu yüzlerce yıldır bir çok kişi soruyor. Günümüzde de adı daha çok Ay yanılsaması ( Moon illusion) olarak bilinmektedir. Neden bahsettiğimizi anlamak için mümkün olan ilk zamanınızda doğarken veya batarken Ay’a veya Güneş’e bakın. Siz de bu gök cisimlerinin ufuk çizgisi üzerinde olduğu zamanlarda tepemizde olduğundan neredeyse iki kat daha büyük göründüğünü fark edeceksiniz. Bir güzel örnek için de aşağıdaki görsele bakın.
Photoshop olduğunu düşünsek de aslında bu fotoğraf gerçektir. Fotoğrafçılar, Ay yanılsamasını simüle edebilirler. Bu görüntüler, yere yakın duran uzaktaki nesnelere odaklanarak oluşturulur. Bunun sonucunda Ay bu fotoğraflarda daha büyük görünecektir.
Ay Yanılsaması Neden Gerçekleşiyor?
Elbette boyutlarında bir değişiklik olmadığını biliyoruz. Aslında yanılan beynimiz. İnanmıyorsanız, küçük bir madeni parayı kol mesafesinde tutun. Yeni doğan Ay’ın göreceli boyutunu madeni paranın boyutuyla kıyaslayın. Sonra aynı şeyi Ay gökte iyice yükseldiğinde tekrarlayın. Ay’ın boyutunun birebir aynı olduğunu göreceksiniz. Bu yanılsamanın adı “Ay yanılsaması” olarak bilinse de aynı şey doğan ya da batan Güneş için de geçerlidir. Ancak Güneş’e uzun uzun bakamadığımızdan bu etkiyi daha çok dolunayda fark ederiz.
İnsanlar bu durumun uzun zamandır farkında olsalar da bu yanılsama için bir açıklama yapmak kolay olmadı. Hatta uzun bir süre Ay’ın ve Güneş’in boyutunun gerçekten değiştiği düşünülmüştür. Bunun mantıklı bir açıklama olmadığı fark edilince, atmosferin bir büyüteç gibi davranarak Ay’ın daha büyük görünmesine neden olan bazı etkileri olduğu öne sürüldü. Ancak bu teoride bir zaman sonra yanlışlandı. Artık bunun bir yanılsama olduğunu anladık.
Ponzo Yanılsaması Nedir?
Ay yanılmasının nedeninin ilk olarak 1911’de İtalyan psikolog Mario Ponzo (1882-1960) tarafından gösterilen geometrik-optik bir yanılsama olan Ponzo yanılsamasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Ponzo insan zihninin bir nesnenin büyüklüğünü arka planına göre yargıladığını önermiştir. Örneğin aşağıdaki resme dikkatli bakın. Muhtemelen yukarıdaki sarı çizginin aşağıdaki çizgiye göre daha uzun olduğunu düşünmüşsünüzdür. Bununla birlikte, iki çizginin uzunluğu aslında aynıdır!
Ay ve Güneş’in Daha Büyük Görünmesinin Muhtemel Nedeni
Ufka baktığımızda ve aslında yatay düzlemdeki herhangi bir şeye baktığımızda, başımızın üstünde olan her şeyden daha uzakta olmasını bekleriz. Bununla birlikte, Ay Dünya’dan yaklaşık 400.000 km uzaklıktadır. Dünyanın herhangi bir noktasından görünen boyutu da yaklaşık olarak aynıdır. Gökyüzünü bir yarım küre olarak düşünürseniz, başınızın üstündeki nokta ufuk ile aynı uzaklıkta olmalıdır.
Ancak ne yazık ki, beynimiz ufkun çok daha uzakta olduğunu varsayar. Bu nedenle aynı büyüklükteki nesneyi bu iki referans çerçevesine yerleştirdiğimizde, beynimiz onu daha büyük olarak yorumlar. Beynimiz ufuktaki Ay’ı veya Güneşi algıladığında bize onun fiziksel olarak daha büyük olduğunu söyler. Aynı gök cismi başımızın üzerine çıktığında ise onu daha küçük olarak algılamamızı sağlar.
Ay yanılsaması bir akıl yanılsaması ise, ağaç gibi tanıdık nesnelere sıradışı biçimde bakıp zihnimizi yanılttığımızda, yanılsama kaybolmalı. Bunu denemek için, eğilerek yükselen Ay’a bacaklarınızın arasından bakın. Her şey ters ve sıradışı görünür. Ay yanılsamasıysa neredeyse tamamen ortadan kalkar.
Aynı etki başka optik yanılsamalarda, özellikle yatay bir düzlem boyunca aynı nesneleri algıladığımızda da karşımıza çıkar. En sağdaki adam en soldakinden daha büyük görünüyor, değil mi? Tahmin ettiniz, elbette değil! Beyniniz size en sağdaki adamın daha büyük olduğunu söylese de, bu Ponzo yanılsaması için bir başka örneğidir!
Ponzo yanılsamasının açıklamalarından biri “perspektif hipotezi”dir. Bu hipotez, şekildeki perspektif özelliğinin yakınsak çizgilerin normal olarak mesafe ile ilişkilendirilmesinden yani iki eğik çizgi ufka doğru yaklaşıyor gibi görünmesinden kaynaklandığını söyler
Ay Yanılsaması Herkes de Aynı Etkiyi Yaratmaz
Yani bir biçimde hepimiz birbirimizle aynı şey görmüyor olabiliriz. Bu yanılsamaya duyarlılık konusunda kültürlerarası farklılıklar mevcuttur. Özellikle kırsal kesimde yaşayan insanların daha az duyarlılık gösterdiği görülmüştür.
Araştırmalar, bireyin bu illüzyona ve bir benzer yanılsama olan ve bu yazımızda kaleme aldığımız Ebbinghaus illüzyonuna karşı duyarlılığının, bireyin birincil görsel korteksinin büyüklüğü ile ters orantılı olabileceğini düşündürmektedir.
Ponzo yanılsaması Güneş ve Ay’ın ufukta neden daha büyük gözüktüğünün olası cevabıdır. Bununla birlikte, bir algıyı (uzakta gözükmek) diğeriyle (daha büyük gözükmek) açıklamanın bilimsel olarak sorunlu olduğu ve bu yanılsamaların arkasında muhtemelen karmaşık iç süreçlerin olduğu düşünülmektedir. Beynimiz dünyayı sayısız şekilde gözlemlememize, işlememize ve analiz etmemize izin veren inanılmaz derecede güçlü bir makine olsa da, her zaman bizi şaşırtmaya devam edecek gibi gözüküyor.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Why does the moon look so much bigger when it is near the horizon?. Bağlantı: https://science.howstuffworks.com
- Why do the moon and the sun look so much larger near the horizon. Yayınlanma tarihi: 21 ocak 1999; Bağlantı: https://www.scientificamerican.com/
- The Moon Illusion: Why Does the Moon Look So Big Sometimes?. Yayınlanma tarihi: 24 Mayıs 2021; Bağlantı: https://solarsystem.nasa.gov/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
