Kişilik insan davranışlarının yönelimini belirleyen bir kavramdır. Genetik faktörler, aile yaşantısı, toplumsal süreçler, eğitim sürecindeki yaşantılar, arkadaşlık ilişkileri yaşantımız boyunca kişiliğimizin oluşmasını etkileyen unsurlardır. Kişilik, insan davranışlarını inceleyen alanlar içerisinde en fazla incelenen konulardan birisidir. Bu sebeple literatürde oldukça fazla sayıda kişilik tanımına rastlamak mümkündür. Bunlardan birisi de 5 faktör kişilik kuramı ve bununla birlikte tanımlanan beş büyük kişilik özelliğidir.
Aslında dünyadaki iki tip insan vardır: Kişilik tiplerinin kategorize edilebileceğini düşünenler ve düşünmeyenler. İlk gruptakiler arasında, 1880’lerde dil analizine dayalı olarak kişilik özelliklerini sınıflandırmak için bir sistem geliştirmeye çalışan psikologlar var. Daha büyük veri kümelerinin ortaya çıkmasıyla birlikte, 1978’de Paul Costa ve Robert McRae, kişilikleri üç temel özelliğe göre gruplandıran Nevrotiklik – Dışa Dönük – Açıklık Envanterini (NEO-I) yayınladılar.
1985’te daha fazla araştırmadan sonra bu özelliklere iki tane daha eklediler. Bunun sonucunda da NEO Kişilik Envanteri (NEO PI) ortaya çıktı. Bu çalışmanın gruplamaları da psikologların kullandığı ve “Büyük Beşli” olarak bilinen beş kişilik özelliğini oluşturur. Bu özellikler kısaca, OCEAN olarak kodlanır. ((İngilizce’de Openness, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness, Neuroticism). 5 faktör kişilik kuramının Türkçe açılımını da aşağıda görebilirsiniz. Her kişilik özelliği, altı bireysel yön ile karakterize edilmektedir.
Bu model ve kişilik özellikleri birçok dile çevrildi ve doğruluk açısından test edildi. Bunun sonucunda bazı çelişkili kanıtlar olsa da, çoğunlukla evrensel olarak kabul edildi. Bu modelin destekçileri, bu faktörlerin kapsamlı bir kişilik tanımlayıcı listesi sağlamasa da, kişiye ve en önemli özelliklerine genel bir bakış sunduğunu iddia eder. Şimdi bu beş kişilik özelliği ve psikologların her bir özellikten yüksek puan alan insanlar hakkında ileri sürdüğü bazı ilginç bilgilere göz atalım.
Deneyime Açıklık
Adından da anlaşılacağı gibi, bu özellik, bir kişinin yeni deneyimlere ne kadar açık ve istekli olduğu ile ilgilidir. Deneyime açıklık, yaratıcılıkla en çok ilişkilendirilen kişilik boyutudur. Bireyin aktif hayal gücü, estetik duyarlılık (örneğin sanat ve edebiyatın takdiri), duygulara dikkat gösterme, çeşitliliği tercih etme ve entelektüel merak gibi özelliklerini temsil eder. Yüksek puan alanlar yaratıcıdır, yeni şeyler keşfetmeye açıktır. Bu bireyler genellikle entelektüel merak sahip olur. Sıra dışı fikirlere sahiptir. Ayrıca karmaşıklık ve belirsizliğe ortalama bir kişiden daha çok tolerans gösterebilirler. Zeka ile deneyime açıklık arasında da önemli bir ilişki vardır.
Bu boyutta düşük skora sahip bireylerse daha geleneksel inançlara sahiptir. Yenilik, karmaşıklık ve belirsizlikten hoşlanmayabilirler. Basit, doğrudan ve açık olanı; karmaşık, belirsiz ve incelikli olana tercih ederler. Sanatı ve bilimi şüpheyle karşılayabilirler. Bu çabaları anlaşılması zor, derin ve pratik kullanımdan uzak bulabilirler. Değişime karşı tutucu ve dirençlidirler. Bir çalışma, bu kişilik özelliğine sahip insanların lider olma eğiliminde olduğunu, bir diğeri ise deneyime açık birini selfilerindeki olumlu ifadeleriyle tanımlayabileceğinizi keşfetti.
Vicdanlı Olma
Bu tarz kişiler organize bir yaşam sürerler ve buna devam etme eğilimi gösterirler. Bu kişilik özelliğinin bireysel özellikleri; görevleri başarı ile tamamlama, düzeni sevme, kurallara uyma, çok çalışma, öz disiplin ve hatalardan kaçınmadır. Çalışkan, güvenilir ve yorulmak bilmez kişiler iseniz bu boyutta yüksek puan alabilirsiniz. Pek de şaşırtıcı olmayan bir biçimde yapılan çalışmalar, bu özelliklere sahip kişilerin lider olma olasılıklarının daha fazla olduğunu ortaya koymuştur.
Dışa dönüklük
Bu tarz kişiler kolayca arkadaş edinirler, kalabalık ortamları severler, girişkendirler, her zaman meşgul olma eğilimi gösterirler, heyecan ararlar ve genellikle oldukça neşelidirler. Yüksek puan alanları fark etmek kolaydır. Bu özellikte düşük puan alanlar daha sessiz, daha içe dönük ve daha bilinçli olma eğilimindedir. İnsanların etrafında olmak onlar için bir angaryadır. Dışa dönüklük de vicdanlılık gibi liderliğin bir göstergesidir.
Uyumluluk
Bu insanlar tamamen güven, dürüstlük ve başkalarıyla iyi geçinmekle ilgilidir. Ayrıca hoşgörülüdürler. Onların altı belirleyici yönü güven, uyum, fedakarlık, açıklık, alçak gönüllülük ve toplumsal konulara karşı hassasiyettir. Uyumluluk için yüksek puan alan insanlar dürüst, güvenilir ve cömerttir. Ayrıca bu eğilimleri başkalarında da ararlar. Genellikle yumuşak huyludurlar ve sadakati önemli bir değer olarak görürler. Bunun aksine, düşük puan alanların diğerlerinden düşük beklentileri vardır. Bunun sonucunda başkalarına karşı şüpheli yaklaşırlar. Araştırmalar uyumlu insanların daha mutlu olma eğiliminde olduğunu ortaya koymuştur.
Nevrotiklik
Psikolog olmasak da nevrotik karakterleri tanımlamak kolaydır. Bu insanların sürekli sinirlilik hali, bir şeyler hakkında endişe duyma durumu, depresyona eğilimli olma, özbilinç, dürtüsellik ve kolayca panikleme gibi özellikleri vardır.
Tahmin edebileceğiniz gibi, nevrotiklikte yüksek puan alanlar mutlu değildirler. Sık sık güçlü olumsuz duygulara (üzüntü, öfke, korku) kapılırlar ve kendilerinden rahatsızdırlar. Düşük puan alanlar ise sakin, kararlı ve stresli durumlar karşısında kontrollü tepkiler verme eğiliminde olur. Psikologların bu kişilik özelliği ile de ilgili ilginç bir saptaması vardır. Deneyime açık insanların selfilerinde ne kadar iyimser göründüklerini hatırlıyor musunuz? Bu insanların da selfilerinde ördek dudak yapma olasılığı daha yüksek olarak bulunmuştur.
Siz de bu 5 faktör kişilik ( ya da beş büyük kişilik) envanterinde kendi yerinizi merak ederseniz, testin kısaltılmış ücretsiz versiyonunu buradan deneyebilirsiniz. ( Ne yazık ki test İngilizcedir)
Kaynaklar ve ileri okumalar
- The Big Five personality traits and what they mean to psychologists; yyaınlanma tarihi: 7 Nisan 2017; Bağlantı: https://bigthink.com/s
- Melissa A. Schilling; Dahilerin Tuhaf Dünyası; Paloma Yayınevi; 2020
Matematiksel
