Biyoloji ve Coğrafya

Yağmurdan Sonraki Toprağın Kokusu Petrikor ve Gizemli Geosmin

En iyi kokuların bir listesini yapacak olsaydınız, taze pişmiş kurabiye ve taze demlenmiş kahve gibi aromalar muhtemelen başlarda olurdu. Ancak tatlı, topraksı yağmur kokusunun da üstlerde olması bir çok kişi için olasıdır. Gerçekten de hafif bir yağmurun devamında etrafa yayılan toprak kokusu büyük şehirde yaşayanların özlemini duyduğu bir kokudur.

Yağmur Dünya’daki yaşamın sürdürülebilmesi için gerekli bir olaydır. Tarih boyunca toplumlar, büyüyen ürünlerine yardımcı olduğu için yağmuru her zaman memnuniyetle karşılamıştır. Bilim insanları, bu nedenle birçok kişinin yağmurdan sonra gelen kokuyu hâlâ sevdiğini düşünüyor. Bu kokuya petrikor adı veriliyor.

Yağmur kokusuna o kadar düşkünüz ki, parfümcüler onu bizim için şişelemenin bir yolunu bile bulmuş durumdalar. Böylece parfümlerde, kolonyalarda, sabunlarda ve diğer kokulu ürünlerde istediğimiz zaman bu kokuyu alabiliriz.

Her ne kadar adına toprak kokusu, ya da yağmur kokusu desek de, literatürde bu kokunun adı petrikor olarak yer alır. Bu isim 1960’larda kokunun ardındaki olguyu incelemeye başlayan iki Avustralyalı bilim insanı tarafından ortaya atılmıştır.

Yağmur yağmaya başladıktan sonra havayı dolduran kokudan yağmur damlalarının kendisi sorumlu değildir. Bunun yerine, su damlacıkları topraktan çeşitli kokulu bileşiklerin salınmasına neden olur. Yağmur damlaları kuru toprak üzerinde dağılırken, su toprağın yüzeyinde küçük hava kabarcıklarını hapseder. Bu damlacıklar daha sonra sıçrayarak gevşek topraktaki kabarcıkları patlatır ve bitki yağları ile diğer doğal kimyasalları aerosol şeklinde havaya taşır.

Yağmur kokusunun nedeni biyoloji, kimya ve zamanlama ile ilgilidir. Sağanak bir yağmurun ardından bu kokuyu almanız mümkün olmayacaktır. Ancak uzun süre yağışsız geçen bir sürenin ardından yağmur yağdığında, yağmur kokusunu alma ihtimalimiz daha yüksektir.

Yağmur Kokusu Neden Oluşur?

Geosmin’in moleküler yapısı

Bu gizemli kokunun kaynağı ise toprakta bulunan Streptomyces bakterilerinin, geosmin adlı organik bir bileşik salgılamalarıdır. Diğer bir deyişle bu koku temelinde bakteriler tarafından üretilmektedir. Geosmin adı, eski Yunancada toprak anlamına gelen “geo” ve koku anlamına gelen “osme” kelimelerinin birleşiminden oluşuyor. Bu kokuyu bizler parfümlerde bir bileşen olarak da kullanıyoruz. Ayrıca pancara topraksı tadını veren de aynı bileşendir.

Geosmin ayrıca su ve şarapta “kötü” bir tat olarak algıladığımız şeydir. Hayvanlar geosmin’i algılar. Örneğin meyve sinekleri geosmin’den hoşlanmazlar. Muhtemelen kontamine ve potansiyel olarak zehirli yiyeceklerden kaçınmak için geosmin kokan her şeyden kaçınırlar 

Streptomycete bakterileri genellikle toprakta bulunur. Bir çok antibiyotiğin kaynağı olmasıyla ünlüdür. Tobias Kieser / John Innes Center

Bilim insanları 1960’lardan beri geosmin’in topraktaki mikroorganizmalar tarafından, özellikle de bilimsel adı Streptomyces olan ve toprakta bolca bulunan bakteriler tarafından yapıldığını biliyorlar. Bu bakteriler toprakta bol miktarda bulunur. Birçok antibiyotiğin türetildiği çok çeşitli moleküller ürettikleri için de doğanın en iyi kimyagerleri arasındadırlar. Streptomycetes ve yakın akrabaları, yeni antibiyotiklerin potansiyel keşfi için gerçek bir hazine olan binlerce farklı özelleşmiş metabolit üretir.

Aslına bakarsanız streptomyces bakterileri geosmin üretmek için özel bir gene bile sahiptir. Peki ama neden? Bu bakterilerin geosmin üreterek ne elde ediyorlar? Bu sorunun cevabını anlamak uzun zamandır devam eden bir gizemdi. Ancak yakın zamanda yapılan bir çalışmada bu gizem de çözülecekti.

Geosmin Üretiminin Nedeni Nedir?

Springtails (Collembola

Normalde toksik olması nedeniyle bir çok organizma tarafından besin olarak tercih edilmeyen geosmin bazı böcek türleri tarafından oldukça çok sevilmektedir. Peki bir bakteri, bir eklem bacaklıya yem olmak için neden bu kadar uğraşsın? Aslında Streptomyces bakterilerinin bir planı var.

Streptomyces, pek çok yönden ipliksi mantara benzer. Üremeye hazır olduğu zaman, yeni doğan bakterileri uzaklara yayabilen sporlar üretir. Fakat bu yayılım için de bir taşıyıcı gerekiyor. İşte böcekler tam olarak da burada devreye giriyor. Aşağıda gördüğünüz gibi sporlar kolayca böceğin derisine yapışacaktır. Bu sayede de etrafa yayılacak ve türün devamını sağlayacaktır.

Streptomyces sporları bir sıçrar kuyruklunun tırnak etlerine yapışarak bakterilerin toprakta yayılmasına yardımcı olur. Ola Gustafsson / Lund Üniversitesi

Sonuç olarak aklınızda bulunsun. Bir daha bu toprak kokusuyla karşılaştığınızda, bakteriler ve onlarla birlikte toprakta yaşayan canlılar arasındaki eski bir iletişim türünü dinliyor olabilirsiniz. Yazının devamında ayrıca göz atmak isterseniz: Çok Sevdiğimiz Kitap Kokusu Neden Oluşur?


Kaynaklar ve ileri okumalar


Size Bir Mesajımız Var!

Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.

Matematiksel

Sibel Çağlar

Merhabalar. Matematik öğretmeni olarak başladığım hayatıma 2016 yılında kurduğum matematiksel.org web sitesinde içerikler üreterek devam ediyorum. Matematiğin aydınlık yüzünü paylaşıyorum. Amacım matematiğin hayattan kopuk olmadığını kanıtlamaktı. Devamında ekip arkadaşlarımın da dahil olması ile kocaman bir aile olduk. Amacımıza da kısmen ulaştık. Yolumuz daha uzun ama kesinlikle çok keyifli.

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu