Metaforlar aslında kısa hikâyeler gibidir. Kısa ama güçlü açıklamalarıyla gerçekliği nasıl yorumladığımızı etkilerler. Ancak bağlamından koparılmış bir hikâye gibi, biyoloji ve fizikten alınan ve yanlış kullanılan metaforlar birçok ekonomisti yanıltır. Bu sorunun ortaya çıkmasında Shakespeare’in ünlü “görünmez el” benzetmesinin de payı vardır.
Bugün Adam Smith’i öncelikle ekonomi alanındaki başyapıtı Ulusların Zenginliği ile hatırlarız ve onu önce bir ekonomist, sonra bir filozof olarak görürüz. Ancak Smith’in yaşadığı dönemde “ekonomi” ne bir meslek ne de yerleşmiş bir akademik alan olarak vardı.
Smith kendisini aynı zamanda ciddi bir edebiyat araştırmacısı olarak görüyordu. İngiliz edebiyatının akademik incelemesinin öncülerindendi. Ayrıca yazı ve hitabet sanatları üzerine dersler veriyordu. En güçlü retorik aracını—kendi adıyla özdeşleşen ve ekonomide en çok kullanılan metaforu—Shakespeare’den almıştı.
Smith, Shakespeare’in First Folio adlı yetkili oyun derlemesinin yayımlanmasından tam bir yüzyıl sonra doğdu. Bu koleksiyon Macbeth gibi doğaüstü temalara sahip oyunları da içeriyordu. Smith’in, bugün piyasalar ve kapitalizmle ayrılmaz biçimde özdeşleşmiş olan “görünmez el” ifadesi de buradan geliyordu.
Perde, 2. Sahne’den:
LADY MACBETH: Ne yapılacak?
MACBETH: Bunu bilme sevgilim. Ta ki yapılanı alkışlayana dek. Gel, kör edici gece, merhametli gündüzün hassas gözünü sar. Ve kanlı ve görünmez elinle, beni solgun bırakan o büyük bağı parçala, yok et!
Smith bu “görünmez el” ifadesini Ulusların Zenginliği eserinde bir kez kullanır. Benzer bir ifadeye Ahlaki Duygular Kuramı adlı kitabında da yer verir. Ayrıca “Astronomi Tarihi” üzerine yazdığı bir denemesinde de bu ifadeyi kullanır. Ulusların Zenginliği eserinde Smith, başka Macbeth göndermelerine de yer verir.
Adam Smith’in Görünmez Eli Nedir?
Shakespeare’in dönemi kültürel değişim ve başarı dönemi olarak öne çıkar. Bu etkinin izleri Smith’in zamanında da hâlâ güçlüydü. Shakespeare’in çağdaşları olan matematikçi ve astrolog John Dee, filozof Sir Francis Bacon ve kâşif Sir Francis Drake, Smith ve İskoç Aydınlanması’nın diğer öncülerini önemli ölçüde etkiledi.
Ayrıca Hugo Grotius’un Savaş ve Barış Hukuku Üzerine adlı eseri, Smith’in hukuk ve ekonomi üzerine çalışmalarında temel kaynaklardan biriydi. 1762 ve 1763 yıllarında Smith, Glasgow Üniversitesi’nde Shakespeare ve diğer önemli yazarlar üzerine bir dizi ders verdi.
Bu derslerin zamanı dikkate değerdir. Çünkü o dönemde Shakespeare, cesur, dinden uzak ve biraz da itibarsız bir yazar olarak görülüyordu. Smith’in akademik olarak Shakespeare’le ilgilenmesi alışılmadık, hatta bir bakıma radikal bir girişimdi.
Günümüzde birçok iktisatçı, piyasa ekonomisinin nasıl işlediğini anlamak için filozof Adam Smith’in “görünmez el” metaforuna başvurur. Smith’e göre görünmez el, bireyleri farkında olmadan toplum için en iyi ekonomik kararları almaya yönlendiren doğal bir güçtür.
Her birey yalnızca kendi kazancını düşünerek zenginleşmeye çalışır. Ancak bu amacı gerçekleştirmek için sahip olduğu ya da ürettiği şeyi, buna yeterince değer veren başkalarıyla değiş tokuş etmesi gerekir. İşbölümü ve serbest piyasa sayesinde bu süreç, kamu yararını da ilerletir.
Görünmez El Neden Bir Sorundur?
Günümüzde “görünmez el” açıklamaları yalnızca piyasa mekanizmasını değil, bilimsel ilerlemeden çevresel bozulmaya kadar pek çok olguyu anlamak için kullanılır. Modern bağlamda matematikçiler, oyun teorisi adı verilen alanda bu “görünmez el” süreçlerini inceler.
Bu yaklaşım büyük ölçüde doğrudur. Ancak görünmez el denetlenmez veya doğru kurallarla sınırlandırılmazsa yanlış sonuçlar doğurabilir ve kriz yaratan bir mekanizmaya dönüşebilir.
Bireyler kendi çıkarlarını gözetip tatminlerini maksimize etmeye çalışırken ekonominin büyümesine katkıda bulunurlar. Kurumlar da kârlarını artırmaya çalışır ve bu çaba ekonomik büyümeyi destekler. Siyasetçiler için de seçmenlerin çıkarlarını ve şirketlerin kârını artırmak olumlu bir durum gibi görünür.
Fakat bu süreç ekonomi büyüdüğü sürece bir sorun yaratmıyor gibi durur. Ne var ki kriz ortaya çıktığında, siyasetçi oy peşinde koşarken diğer alanlarda sorun yaratan mekanizmayı görmezden gelmeye ya da bilerek göz ardı etmeye başlar. Bu tutum krizi daha da derinleştirir. Başka bir ifadeyle, piyasanın görünmez eli kriz dönemlerinde ortadan kaybolur.
Sonuç Olarak
Pek çok iktisatçı, piyasa ekonomisinin nasıl çalıştığını anlamak için filozof Adam Smith’in görünmez el metaforuna güvenir. Smith’e göre görünmez el, bireyleri farkında olmadan toplum için en iyi ekonomik kararları almaya iten doğal güçtür. Günümüzde süpermarkette gerçekten de görünmez bir el iş başındadır. Ancak bu gerçek görünmez el, Smith’in inancının aksine tüketicinin değil, üreticinin yararınadır.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Brady, Michael. (2016). Adam Smith, The Wealth of Nations, and the “Invisible Hand”. A Metaphor For Ambiguity-Uncertainty Aversion by Decision Makers. Scholedge International Journal of Management & Development ISSN 2394-3378. 3. 97. 10.19085/journal.sijmd030501.
- How the Invisible Hand of William Shakespeare Influenced Adam Smith. Yayınlanma tarihi: 9 Nisan 2019; Bağlantı: https://www.smithsonianmag.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
