Pareidolia Nedir? Neden Cansız Nesneleri Durmadan Yüze Benzetiriz?

Bazen çevremizdeki beklenmedik ve olağandışı nesnelerde yüzler görürüz. Gökyüzündeki bulutları olmadık şeylere benzetiriz. Ay’a baktığımız zaman bir insan yüzü gördüğümüzü düşünürüz. Buna pareidolia denir ve beynin yüz algılama sisteminin yaptığı bir hatadır.

Peynirli bir sandviç için ne kadar para ödersiniz? Eğer açsanız ve sandviç güzel gözüküyorsa belki 100- 150 TL ödeyebilirsiniz. Ancak 2004 yılında Florida, ABD’den Diane Duyser, aşağıda gördüğünüz peynirli sandviçi 28.000 ABD dolarına sattı. Bunun nedeni üzerinde Meryem Ana’ya benzediğini iddia ettiği bir kahverengileşmenin ortaya çıkmasıydı.

Pareidolia — Bu tost 2004 yılında üzerinde Meryem Ana görüntüsü oluştuğu düşünüldüğü için 28.000 dolara satılmıştır. (Photo by AFP/Getty Images)

Sorun sadece yüzlerle de ilgili değildir. 1980’lerde rock gruplarının müziklerine bilinçaltı şeytani mesajlar yerleştirdikleri ve şarkılar tersten çalındığında bu mesajların ortaya çıktığı iddiasıyla suçlanmalarının ardından çıkan tartışmalar bir süre gündemi meşgul etmişti. Daha sonrasında da bu durum için en makul açıklama işitsel pareidolia olacaktı.

Finlandiya’da 2012 yılında yapılan bir araştırma, güçlü dini inançlara sahip olanların veya doğaüstü olaylara inancı olanların, şüphecilere veya dindar olmayan gözlemcilere kıyasla rastgele bir uyaranda bir yüzü tanımlama olasılığının daha yüksek olduğunu gösterdi. Peki bu algı yanılgısı neden bu kadar yaygın ve neden yüzleri kapsıyor?

Pareidolia Nedir ve Neden Oluşur?

Pareidolia, belirsiz ve çoğunlukla rastgele oluşturulmuş bir uyaranın kesin ve anlamlı olarak yorumlanmasıyla ortaya çıkar. Literatürde birbiriyle bağlantısız olaylar arasında bağlantı kurma (apophenia) ve onun daha özel versiyonu olan zayıf uyaranları bariz ve önemli bir şey olarak algılama (pareidolia) olarak isimlendirilir. Bu terim ilk defa 1958’de Klaus Conrad tarafından şizofrenide görülen hezeyanların tanımlamak için kullanılmıştır.

Örneğin, kırmızı giydiğiniz bir gün, milli piyangodan ikramiye kazanırsanız bu durumu kırmızı giymekle ilişkilendirebilirsiniz. İşte bu bir apofeni örneğidir. Gökyüzündeki bulutları olmadık şeylere benzetmemizin ya da Ay’a baktığımız zaman bir surat olduğunu düşünmemizin sebebi de budur.

Bir çok sanatçı Pareidolia’yı çalışmasına dahil etmiştir. Örneğin İtalyan ressam
Arcimboldo yiyecek düzenlemeleri ile yaptığı portreleriyle ünlüdür.

Yüzlerin sosyal öneminden ve insanların onları işleme kabiliyetinden dolayı, pareidolia formları içinde en çok bilinen ve en iyi fark edilen yüz pareidoliasıdır. Yüz pareidoliası, olmayan yüzlerin hayali algısıdır. Bir bulutta, bir kahve fincanı köpüğünde, gökyüzündeki kuşların pozisyonlarında yüz görmek, yüz pareidoliası örnekleridir.

Hiç şüphe yok ki, görsel uyaran olarak yüzler biraz özeldir. Bir yüze bakarak yaş, cinsiyet, ırk ve ruh hali hakkında bir bakışta bilgi edinebilir ve onun yaklaşılması gereken bir dost mu, yoksa kaçınılması gereken bir düşman mı olduğuna karar verebiliriz.

İnsanlar doğuştan itibaren yüzlere karşı bir hayranlık gösterirler. Bebekler doğdukları andan itibaren yüzlerden hemen etkilenirler ve bu hayranlık hayatımız boyunca devam eder. Bebeklerin bulanık görüşünün, aile üyelerinin ve arkadaşların yüzleri görüş alanına girerken daha uzaktaki nesneleri dışarıda bırakmaya yaradığı göz önüne alındığında, beynimizi her durumda yüzleri aramak ve tanımlamak üzere eğiterek hepimizin yüz uzmanı haline gelmemiz şaşırtıcı değildir.

Pareidolia Neden Oluşur?

Bir uyaran ile karşılaştığında insanın görsel sistemi gelen bilgiyi iki farklı yönde kullanır. Bunlara “aşağıdan yukarıya” ve “yukarıdan aşağıya” süreçler denir. Aşağıdan yukarıya işleme; fiziksel dünyadan gelen duyusal verilerin alıcıları uyarmasıyla başlayan ve yürütülen süreçlerdir.

Yukarıdan aşağıya doğru işleyen süreçler de ters yönde ilerler. Bu aşamada bir uyaranın algılanması gözlemcinin bilgisinden, beklentilerinden, inançlarından ve motivasyonlarından etkilenebilir. Rorschach mürekkep lekesi testi, pareidolia’nın kullanılmasının iyi bilinen bir örneğidir.

görsele iyi bakın. Ne görüyorsunuz? Dans eden iki tane fili gördünüz mü? Belki de korkunç bir canavara benzettiniz. Ya da apayrı bir şey. Yaklaşık bir yüzyıl boyunca bunun gibi görsellere bakan insanların kişiliği hakkında, gördükleri şeylerden yola çıkarak değerlendirmeler yapıldı.

Yüz algılama sürecindeki önemli bir beyin bölgesi, beynin temporal lobunda, fusiform yüz alanı olarak bilinen bir alandır. Yapılan çalışmalarda bu bölgenin sadece yüzleri gördüğümüz zaman değil, aynı zamanda iki göz, altında burun, altında ağız gibi, kabaca insan yüzünü temsil eden şekillerle karşılaştığında da aktive olduğu anlaşılmıştır.

Sonuç olarak

İnsanların maruz kalabileceği rastgele uyaranların sayısı göz önüne alındığında, bunlardan bazılarının, yüzler gibi rastgele olmayan belirli görsel kalıplarla bir dereceye kadar benzerlik taşıması kaçınılmazdır. Sonucunda tesadüfler olur. Hiç olmasalardı aslında şaşırtıcı olurdu. Eğer siz de olmadık yerlerde suratlar görüyorsanız endişelenmeyin. Bilin ki kesinlikle başka birileri de sizinle aynı deneyimi yaşıyor.

Kaynaklar ve ileri okumalar:

Liu, J., Li, J., Feng, L., Li, L., Tian, J., and Lee, K. 2014. Seeing Jesus in toast: neural and behavioral correlates of face pareidolia. Cortex 53:60–77. doi:10.1016/j.cortex.2014.01.013
Mondloch, C. J., Lewis, T. L., and Budreau, D. R. 1999. Face perception during early infancy. Psychol. Sci. 10:419–22. doi:10.1111/1467-9280.00179
Holy grilled cheese sandwich! What is pareidolia?. Yayınlanma tarihi: 19 Mayıs 2013. Kaynak site: Conversation. Bağlantı: Holy grilled cheese sandwich! What is pareidolia?
The Mysterious ‘Pareidolia’ Phenomenon Turns Out to Have a Surprising Bias. Yayınlanma tarihi: 1 Şubat 2022; Bağlantı: The Mysterious ‘Pareidolia’ Phenomenon Turns Out to Have a Surprising Bias/
Nevins M, Maxcey A and Gauthier I (2017) A Face Scavenger Hunt. Why We See Faces in Objects without Faces. Front. Young Minds. 5:67. doi: 10.3389/frym.2017.00067
Riekki, Tapani & Lindeman, Marjaana & Aleneff, & Halme, & Nuortimo,. (2013). Paranormal and Religious Believers Are More Prone to Illusory Face Perception than Skeptics and Non-believers. Applied Cognitive Psychology. 10.1002/acp.2874.

Size Bir Mesajımız Var!

Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.