Hepimizin alışkanlık haline getirdiği ve vazgeçmek isteyip de vazgeçemediği pek çok davranışı vardır. Bazıları bizi nadiren etkilese de bazıları her an peşimizdedir. Abur cubur yeme isteğinin önüne geçemeyen bir genç, annesinin tüm ısrar ve çabasına rağmen peynir yemeyen bir çocuk, köpek fobisini yenemeyen bir kadın, kötü alışkanlıklarından vazgeçemeyen bir adam, okul korkusu yaşayan bir öğrenci…
Edwin Ray Guthrie, öğrenme konusundaki çalışmaları ile tanınan ünlü bir Amerikalı davranış psikoloğuydu. Bu yazıda, mevcut alışkanlıktan vazgeçip yeni alışkanlık kazanma yöntemlerinin birinden, Guthrie Bitişiklik Kuramından bahsedeceğiz. Keyifli okumalar…
Edwin Ray Guthrie Kimdir?
Bir filozof, matematikçi olan ve daha davranışçı psikoloji akımından etkilenerek kuramını geliştiren Edwin Ray Guthrie (1886-1959) öğrenmeye ilişkin görüşlerini Guthrie Bitişiklik Kuramı ile açıklamıştır. Devamında da alışkanlıkları yok etmek için tercih edebileceğimiz yolları da kuramını destekleyecek şekilde listelemiştir.
Guthrie, bir alışkanlıktan kurtulmanın en iyi yolunun eskisinin yerine yeni bir davranış yaratmak olduğunu dile getirmiştir. Kendisi konuyu şu kelimeler ile anlatır.
“Alışkanlıkların yok edilmesinde temel kural hep aynıdır. İstenmeyen ve ortadan kaldırılmak istenen tepkiye yol açan uyarıcı bulunur ve bu uyarıcının varlığında başka bir tepkinin ortaya çıkması sağlanır. Bu şekilde uyarıcıyla istenmeyen tepki arasında kurulmuş olan yeni çağrışım yok edilerek uyarıcıyla yeni ve istendik tepkiler arasında çağrışım kurulması sağlanır.“
Guthrie Bitişiklik Kuramı Nedir?
Guthire kuramına göre uyaran tepki bağını kuvvetlendiren veya zayıflatan unsur tekrarlamama değildir. Alışkanlıkların kuvvetini belirleyen unsur, o alışkanlığın birleştirildiği (çağrışım bağı kurulan) uyaranların sayısı ve çeşididir. Yani belli bir alışkanlık, tek bir uyarana bağlanmış olarak ortaya çıkıyorsa bu alışkanlığın başka bir alışkanlıkla yer değiştirmesi daha kolay olmaktadır.
Ancak, alışkanlığın bağlandığı uyaranlar fazlaysa bu alışkanlığın yeni bir alışkanlıkla yer değiştirmesi veya sönmesi daha zor gerçekleşmektedir. Örneğin sigara alışkanlığı pek çok uyarıcı duruma bağlanabilir. Yemek sonraları, kahveyle birlikte, üzülünce, sevinince, teneffüslerde, bir sorunu tartışırken v.b. bu alışkanlık daha güçlü olacaktır. Guthrie Bitişiklik Kuramı, alışkanlıkların bıraktırılmasında üç yöntem üzerinde durmaktadır.
1- Eşik Yöntemi
Alıştığımız bir davranıştan kademe kademe uzaklaşmak ya da alışmak istediğimiz davranışa kademe kademe yaklaşmaktır. Modern psikoterapistler tarafından da kullanılan bu yöntemde amaç; istenmeyen tepkiye neden olan uyarıcının çok az düzeyde verilerek yavaş yavaş artırılmasıyla organizmanın uyarıcıya alışmasını sağlamaktır. Bu yöntem, korku ve fobileri yenmek için de kullanılmakta olup bu alanda sistematik duyarsızlaştırma olarak adlandırılmaktadır.
Eşik yönteminde uyaranın şiddeti o kadar düşüktür ki organizma istenmeyen tepkiyi yapmaz. Daha sonra kademeli olarak uyaranın şiddeti artırılmalıdır. Ancak uyaranın şiddeti hiçbir zaman istenmeyen tepkiyi ortaya çıkaracak şiddete ulaşmaz.
Guthrie’ye göre uyaran şiddeti yavaş yavaş artırılırken organizmanın kavrama eşiği de kademeli olarak yükselmektedir. Dolayısıyla sonuçta uyaranın şiddeti yüksek de olsa organizma istenmeyen tepkiyi çıkarmamaktadır.
Çeşitli kaynaklarda vahşi bir atın eyere alıştırılması eşik yöntemine örnek verilmektedir. Başlangıçta atın sırtına çok hafif bir kumaş atılmaktadır. Sonucunda at, hissedilir-hissedilmez olan bu uyarana çifte atma tepkisi vermemektedir. Daha sonra biraz daha ağır bir kumaş atın sırtına atılmakta ve bu işlem atın eyere tepki vermemesi durumuna kadar yükseltilmektedir.
2-Bıktırma Yöntemi
Bıktırma yöntemine yorgunluk veya usandırma yöntemi de denilmektedir. Bu yönteme göre birey bir tepkiyi yapamayacak kadar yorgun düşüp, bu tepkiyi bırakıncaya kadar istenmeyen tepkiyi tekrar tekrar yaptırılmasıdır. Birey istenmeyen tepkiyi o kadar çok yapar ki ya yorgunluktan ya da aşırı yapmadan dolayı bıkar.
İlgili uyarıcı istenmeyen davranış için itici, tiksindirici bir kimlik kazanır. Bireyin bıkkınlık durumu istenmeyen davranışı durdurmasına veya yerine başka bir tepki yapmasına neden olur. Yapılan son tepki olacağından birey aynı uyaranla karşılaştığında istenmeyen tepkiyi değil de en son yapılan tepkiyi yapar.
3- Zıt Tepki Yöntemi ( Uyuşmayan Uyarıcılar Yöntemi)
İstenmeyen tepkiye neden olan uyarıcı ile bu uyarıcıyla rekabet edebilecek ve istenen bir tepkiyi (zıt tepki) meydana getirecek uyarıcı ile birlikte sunulur. Bu farklı uyarıcıların ortaya çıkardığı tepkiler, bırakılması istenen tepkilerle uyuşmayacaktır. Dolayısıyla istenilmeyen tepkiyi ortaya çıkaran uyaranlar, benzer durumda yeni ve farklı tepkilere bağlanacaktır.
- Kelime ezberi yapmayı sevmeyen ancak şarkı söylemeyi çok seven kişinin İngilizce çalışırken kelimelerle şarkı sözleri oluşturup bu şekilde daha rahat ezber yapması,
- Köpeklerden korkan çocuğun annesinin kucağında, güvende iken köpekle etkileşime girmesinin sağlanması ve annenin verdiği güven duygusunun baskın gelerek korku tepkisinin verilmemesi,
- Okula gitmekten hoşlanmayan çocuğun vakit geçirmeyi sevdiği bir arkadaş grubu edindikten sonra “okulu sevmeme” tepkisinin azalarak ortadan kalkması…
Guthrie Bitişiklik Kuramı İle İlgili Eleştiriler
Yapılan en önemli eleştirilerden biri, öğrenme esnasında yapılan tepkinin sonuçlarını hesaba katmamasıdır. Guthrie, bir tepkinin işe yaradığı veya ödül elde edildiği için öğrenilebileceğini reddetmiş, “yaptığımız
için öğreniriz” demiştir.
Oysa yapılan deneysel çalışmalarda pekiştirmenin “son yapılan tepki” faktörüne göre öğrenmede daha etkili olduğu gözlenmiştir. Diğer bir eleştiri, teorisini test etmek için deneye başvurmamasıdır.
Onun eğitime en önemli katkısı ise, “yaptığımız için öğreniriz” prensibini yaygınlaştırması olmuştur. Sonucunda kesin olan bir şey var ki yaparak – yaşayarak öğrenmeye olanak sağlayan öğrenme ortamları oluşturmak eğitim açısından kesinlikle önemlidir. Ayrıca göz atmak isterseniz: Bir Alışkanlıktan Kurtulmak İçin 21 Gün Gerçekten Yeterli mi?
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Guthrie’s Contiguity Theory of Learning with Examples; Bağlantı: https://educationsummary.com/
- Prof. Dr. Ramazan Arı; Eğitim Psikolojisi -Gelişim ve Öğrenme; ISBN: 9786053203490; Nobel Yayınevi
Matematiksel
