Nice bilim insanı bu kadim topraklarda yetişmiş ve tarihin tozlu sahifeleri arasında unutulmaya yüz tutmuştur. El-Cezeri de evrensel bilime hizmet etmiş ancak unutulmuş dehalardan birisidir. Son zamanlarda ismi daha yaygın anılmaya başlanmış olsa bile yüzyıllar önce yaşamış bir dehanın bıraktığı izleri bugün konuşmak toplumsal tembelliğin bir örneğidir.
El-Cezeri 12. yüzyılın sonlarında Mezopotamya bölgesinin Cizre kentinde doğup, Artuklular’ın başkenti Amid (Diyarbakır) kentinde uzun yıllar bilime hizmet etmiştir. Orta Çağ döneminde bilimin güçlü simalarından biri olarak kabul edilen El-Cezeri, mühendislik alanının yanı sıra aynı zamanda iyi bir robotik tasarımcı, matematikçi, fizikçi, fen, teknik ve bilim insanıydı.
Cezeri’nin düzenekleri
Teoriden çok pratikteki uygulamalara yönelmişti. Fikir ve keşiflerini basit yöntemlerle somutlaştırıp, önce taslak çizimini daha sonra maketlerini oluşturmuştu. Tabi maketleri tasarlarken geometri kurallarını uygulamış ve birçok geometrik hesaplama yöntemi kullanmıştır.
Yaptığı şekil ve taslakları ‘‘El-Camibeyne’l-İlm ve Amelü’n Nafi fi Sanati’l-Hiyal’’ (Mekanik Biliminde Bilgi ve Uygulamın Bağdaştırılması) olarak bilinen bir kitapta toplanmıştır. Kitabın 16 adet kopyası yazılmış İngilizce, Fransızca, Almanca ve Osmanlıca dillerine çevrilmiştir.
Kitapta zaman sayaçları, su ve mum saatlerinin dışında fıskiye, otomatik açılıp kapanan kapılar, şifreli kilitler, kan alma da kullanılan ölçme aletleri, otomatik müzik düzenekleri, çeşitli robotların tasarımı bulunmaktadır.
El-Cezeri ’nin en önemli yapıtları ise Diyarbakır Ulu Cami önündeki güneş saati ile meşhur filli su saatidir. El-Cezeri Helenistik ve İslam Medeniyetinin parladığı dönemlerde ‘‘Hiyel’’ olarak bilinen geleneğin güçlü temsilcileri arasında anılmakta ve sibernetik bilimin kurucusu olarak kabul edilmektedir.
Bu coğrafyanın havasını teneffüs eden nice bilim insanından bir tanesidir El-Cezeri. Genel algı yetişmiş olduğu bölgedeki insanlar tarafından tanındığı, hakkında çalışmaların yapıldığı yönünde olsa da ilk önce Avrupa ülkeleri onun eserlerini keşfetmiş ve ortaya çıkardığı çalışmalar üzerinde incelemeler yapmış, yaptığı çalışmalar hakkında makaleler yazılmıştır.
İlk olarak Prof. Eilhard Wiedemann (1852-1928) El-Cezeri’nın eseri hakkında çok sayıda makale yayınlamış, daha sonra Carra de Vaux (1921) kitabında övgüyle ondan bahsetmiştir. Donald R.Hill Cezirî’nin kitaplarını İngilizceye çevirerek ortaya çıkardığı eserleri ve icatları anlamaya çalışmıştır. Donald R.Hill 1976’da kitapta anlatılan su saatlerinden birini yapmış ve bu saat Londra Bilim Müzesinde sergilenmektedir.
Avrupa’da hakkında çok fazla makale yazıldıktan sonra ülkemizde ilk olarak ünlü tarihçi İbrahim Hakkı Konyalı (1896-1984) ‘‘Tarih Hazinesi’’ (1951) adlı dergide ondan ve eserinden bahsetmiştir.
Daha sonra “Mühendis ve Makina” dergisinde Ş. Er (1967) ve Hıfzı Gündem’in (1968) yazılarında, Dr. Toygar Akman’ın TÜBİTAK’ın “Bilim ve Teknik” dergisinde (1973, 1974, 1976) eserinden bahsedilmiştir.
Prof. Dr. Fuat SEZGİN Anadolu’nun büyük mucitleri arasında yer alan
El-Cezeri’nin tasarladığı bazı eserlerin maketlerini kurmuş olduğu İslam Bilim ve Teknoloji Müzesinde (Gülhane Parkı) ‘‘Cezirî’nin Olağanüstü Makineleri’’ sergilenmektedir.
Hayvan gücünün kullanımı. Mekanik dişlilerle kuyudan çekilen su (Gereon Sievernich und Hendrik Budde, Europa und der Orient 800-1900, Berlin 1989)
El-Cezeri ölümüne yakın bir zaman kala doğduğu kent olan Cizre’ye geri döner ve çalışmalarına devam eder. Yaptığı buluşları halkından esirgemez. Tüm Cizre’nin gecelerinin aydınlanmasını sağlamak amacıyla büyük bir kandil yapmayı düşünür ve bu düşüncesini hayata geçirir.
El Cezirî yaşamının büyük bir kısmını bilime adar, 1233 yılında ise hayata veda eder. El Cezirî o günün toplum ihtiyaçlarının giderilmesine dair bakış açısı ile geliştirdiği tekniklerle günlük yaşamın sürdürülmesini daha da kolaylaştırmıştır.
Onun gibi nice Anadolu dehasını günümüzde yaşadığını düşünmek, hayalini kurmak bile heyecan verici bir olaydır. Eğitim şartlarının, bilgiye ulaşmanın çok zor olduğu bir dönemde bu denli çalışma yapan, tüketimden çok üretim yapan, toplumu ayakta tutan insanların unutulmaması, bizden sonra gelecek nesillere bu dehaların örnek olması ve aktarılması temennisiyle.
Okuma Önerisi:
Serkan Göksal
