Türkiye’nin İlk Doktoralı Matematikçisi Ord. Prof. Dr. Kerim Erim

Her ne kadar yapmış olduğu çalışmalar günümüzde Cahit Arf kadar ön plana çıkmış olmasa da kuşkusuz bilim tarihimizin en önemli isimlerinden birisi de Kerim Erim’dir. Ülkemizde matematik alanında doktorasını tamamlayan ilk matematikçi olan Kerim Erim, yükseköğretimde matematik eğitimini yaygınlaştırmıştır.

Bunun yanında çağdaş matematiğin ve mekaniğin matematik esaslarını eğitim müfredata dâhil etmiştir. Ayrıca Türkiye’de ilk defa matematik doktorası yöneten bilim insanıdır. Erim, ünlü bilim insanı Einstein ile görüşmüştür. Bu görüşmeyi, “Einstein ile Bir Saat” adlı yazısında anlatmıştır.

Kerim Erim’in matematik terimlerini Türkçeleştirme çalışmalarında aktif görev aldığı da bilinmektedir. Kurultay çalışmalarında seçilen terimler, günümüzde halen aktif olarak kullanılmaktadır.

Gerek matematikte gerekse yukarıda saymış olduğumuz diğer alanlarda yapmış olduğu özgün çalışmalarına ek olarak ülkemiz için öncü pek çok bilim insanı yetiştirmiş ve bilimde hoşgörü ortamı oluşması için emek vermiş bu bilim insanımızı biraz daha yakından tanıyalım.

Kısa Yaşam Öyküsü

Asıl adı Abdülkerim olup 1 Şubat 1894 tarihinde İstanbul’da doğmuştur. Babası, Buharalı Molla Ahmed Zade Mirliva Arif Paşa; annesi, Kazan Şeyhül Müderrisi Kerim Hazretzade Ferik Abdürrahman Paşa’nın kızı Naciye Hanım’dır. İlköğrenimini Halep’te, ortaöğrenimini ise kısmen evde kısmen de Hendese-i Mülkiye’de gördüğü derslerle tamamlar. Yükseköğrenimine ise İstanbul’daki Yüksek Mühendis Mektebi’nde (İTÜ) devam eder. 1914 yılında bu üniversiteden mezun olur. Akabinde cebir alanında doktorasını yapmak üzere Almanya’nın Erlangen kentindeki Frederich-Alexanders Üniversitesi’ne kaydolur.

22 Ağustos 1919 tarihinde “Über die Trägheitsformen eines Modulsystems” adlı doktora tezinin sözlü savunmasını yapan Erim’in tez danışmanı Prof. Dr. Ernst Fischer’dir (1875-1954). Ülkeye döndükten sonra Yüksek Mühendis Mektebi’nde matematik, analitik geometri, mekanik, kozmografya dersleri verir. 1929’da aynı üniversitede doçent unvanını alır. Fatma Zehra Hanım ile evliliğinden Arif ve Gülen adında iki çocuk sahibidir. Ayrıca dünyaca ünlü devlet sanatçımız Gülsin Onay’ın da dedesidir.

Uluslararası Sırfi ve Tatbiki Mekanik Kongresi’nin sekizincisinin İstanbul’da düzenlenmesi için büyük uğraş verir. Ne yazık ki yoğun hazırlıklar ve şeker hastalığı yüzünden kongreden bir ay önce kalp krizi geçirir. Açılış konuşmasını, O’nun adına Cahit Arf (1910 – 1997) yapar. Sadece kongrenin son gününe katılabilir. Dinlenmek üzere Avrupa’ya gider; fakat dönüşte yine rahatsızlanır. 28 Aralık 1952 tarihinde hayata gözlerini yuman Erim’in mezarı Edirnekapı Şehitliğinde yer alır. Anısına 1977 yılında TÜBİTAK Hizmet Ödülü verilmiştir.

Mesleki Yaşamı

Atatürk’ün öncülüğünde başlayan Üniversite Reformunu hazırlayan kurulda yer alır. Bir yandan Yüksek Mühendis Mektebi’nde ders vermeye devam ederken; bir yandan da İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi‘nde analiz profesörü ve dekan olarak görev yapar. Fakat kısa bir süre sonra dekanlıktan ayrılır.

Uzun yıllar boyunca her iki kurumda dersler vererek öğretim faaliyetlerine devam eder. Ayrıca akışkanlar mekaniği, aerodinamik, havacılık ve uzay mühendisliği, istatistik ve olasılık teorisi üzerinde çalışan Avusturyalı bilim insanı ve matematikçi Richard von Mises’in (1883 – 1953) fakülteden ayrılması üzerine yerine 1940 yılında İstanbul Üniversitesi Matematik Enstitüsü başkanlığına getirilir ve 1952’deki ölümüne kadar bu görevini sürdürür.

1946 yılında çıkan kanunla öğretim elemanlarının iki farklı yerde çalışmasına getirilen kısıtlama sebebiyle İTÜ’deki görevinden ayrılarak İstanbul Üniversitesi’ne devam eder. Sonrasında da 1948 yılında yeniden dekan seçilerek 2 yıl boyunca bu görevde kalır.

Ayrıca felsefe ile de yakından ilgilenen Erim, matematik ve fizik bilimlerinin felsefe ile ilişkileri üzerine de çalışmalar yapar. Çalıştığı üniversitede bilim felsefesi derslerini de bizzat kendisi vermiş, Türkçe ve Almanca eserler yayınlamıştır. Kerim Erim, Türk Matematik Derneği ile Türk Fizik Derneği’nin kurucu üyesidir.

Tüm bunlara ek olarak, Uluslararası Teorik ve Uygulamalı Mekanik Cemiyeti’nin (International Union of Theoretical and Applied Mechanics/ IUTAM) 1926’da Zürih (İsviçre), 1930’da Stockholm (İsveç), 1938 yılında Cambridge (İngiltere) ve 1946’da Paris’te (Fransa) yapılan kongrelerine katılmıştır.

Kerim Erim’in Bilime Katkıları

Diferansiyel geometri, fonksiyonlar teorisi, elastisite ve plastisite konularında birçok öğrenci yetiştirir. Elastisite-Plastisite alanında, statikte şekil değiştiren cisimlere uygulanan bileşke kuvvetlerle ilişkili olan Saint-Venant İlkesi gibi konulara eğilir. Öğrencileri arasında mekanik alanında önde gelen bilim insanlarından ve TÜBİTAK’ın kurucularından Mustafa İnan (1911 – 1967) da vardır.

Doktora tezini eylemsizlik formları üzerine vermiştir. Ayrıca analiz alanında Stieltjes İntegrali, çok katlı integraller, analitik fonksiyonlar, analiz dersleri – diferansiyel ve integral hesaplamaları üzerine yayınlamış olduğu çalışmalar bulunmaktadır.

Geometri alanında Regle yüzeyler ve cebir alanında da yazmış olduğu çeşitli makaleleri bulunur. Bunların dışında kümeler kuramı temel alınarak yazılmış Türkiye’deki ilk eser olan “Nazari Hesap” adında kitabı vardır. Bu eserinde, Peano Aksiyomları, kardinal ve ordinal sayılar, rasyonel sayılar konusu içinde Dedekind Kesimleri, sonsuz kümelerin karşılaştırılması, sayılabilir sonsuz kümeler, kontinuum kuvvetine sahip kümeler, iyi sıralı kümeler gibi önemli konular vardır.

Görelilik Teorisi-Mekanik alanını ülkemize tanıtmak üzere bir dizi makale kaleme alır. Yazmış olduğu “Mekanik” adlı kitabında yer alan bazı kısımlarda, daha önceden ülkemizde araştırılmamış bölümler bulunur. Özellikle mekaniğin statik konusunun aksiyomatik olarak kurulduğu bölüm ile görelilik teorisinin açıklandığı kısımlar özgün bir çalışma içerir.

Matematik tarihi ve bilim felsefesi ile de yakından ilgilenir. Eylül 1930’da Königsberg’de matematiğin temelleri üzerine toplanan bir kongreye, başka bir kongrede yer aldığı için katılamamıştır. Rudolf Carnap (1891- 1970), Kurt Gödel (1906-1978), John von Neumann (1903-1957), David Hilbert (1862-1943) ve Arend Heytings’in (1898-1980) matematiğin temellerini tartışacakları bir oturumun kongre programında yer aldığını bildiğinden kongre dönüşü Almanya’ya uğrar. İlgili bilim insanlarının görüşlerini inceler ve ülkeye döndükten sonra edindiği fikirler üzerine yayınlar yapar.

Diğer bilim insanların çalışmalarında yer alan mantıkçı, sezgici ve aksiyomcu yeni fikirler arasındaki çatışmaları da inceler. Bu çatışmaları, bilimsel çalışmaların felsefi kökenlerini yazdığı makalelerle de tartışmaya sunar. Hatta Galatasaray’da verdiği birkaç konferansta Hilbert’ in “Axiomatik” i ile Albert Einstein (1879-1955)’ ın “İzafiyet” konularına değinerek bunların felsefî neticeleri üzerinde durmuştur.

Einstein İle Söyleşisi Üzerine

Kerim Erim, Einstein’ın görelilik kuramının gerek bilimsel gerek felsefi sonuçlarına çok önem verir. Cumhuriyetin ilk yıllarında Mühendislik Mektebi Mecmuası ve Fen Âlemi gibi dergilerde Einstein’ın görelilik kuramını yorumlayan ve halka açıklamaya çalışan çok sayıda makalesi bulunmaktadır. Uluslararası bilimsel gelişmeleri çok yakından izleyen Kerim Erim, Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde ve Pakistan’da yapılan matematik ve mekanik kongrelerine katılır ve bildiriler sunar. Albert Einstein ile karşılaşması ve onunla bir söyleşi yapması da işte böyle bir uluslararası kongre aracılığıyla gerçekleşmiştir.

1930’da İsveç’te yapılan Uluslararası Mekanik Kongresi’ne katılan Kerim Erim, kongre dönüşünde Berlin’de Einstein ile görüşmeyi başarır. Ülkesine döndükten sonra da bu söyleşiyi, “Einstein ile Bir Saat” başlığı altında Mühendislik Mektebi Mecmuasının İkinci Teşrin (Kasım) 1930 tarihli 42’inci sayısında (Latin harflerinin kullanılmaya başlanmasından 22 ay sonra) yayımlamıştır.

Kerim Erim’in Matematik Terimlerini Türkçeleştirme Çalışmaları

Uluslararası kongreler dışında, Kerim Erim Türkiye’deki bilimsel toplantılara da yoğun ilgi gösterir. Bunlar arasında en önemlileri, matematik terimlerinin Türkçeleştirilmesi üzerine düzenlenen Türk Dil Kurultaylarıdır. Ayrıca 26 Eylül-5 Ekim 1932 tarihleri arasında düzenlenen Birinci Türk Dili Kurultayı’na Riyazi İlimler İhtisas Bölüğünün 15 üyesinden biri üyesi olarak katılır.

Kurulda yaptıkları çalışmalar 1934 yılında yayınlanır. Hesap, geometri, cebir ve trigonometri alanında okul dersleri için gerekli olan 566 terimin Öz Türkçe karşılıklarını sunarlar. Düzenlenen İkinci Türk Dili Kurultayı’nda buldukları terimler beğenilir. Bu terimler halen kullanılmaktadır.

1939 yılında yayınladığı Stieltjes integrali ile ilgili Almanca makalesinin Türkçe önsözünde yeni bulunan matematik terimlerine yer verir. Ayrıca bu çalışmasında aksiyom, teorem, fonksiyon, toplam ve limit terimlerini kullanmıştır. Eserlerinde yeni terimlerin eski dildeki karşılıklarını vererek geçiş aşamasının daha rahat olması için uğraşmıştır.

Sonuç olarak;

Reform çerçevesinde Ağustos 1933’te Türkiye’ye gelen ünlü matematikçi Richard Courant (1888-1972), Maarif Vekâleti’ne yazdığı 15 Ağustos 1933 tarihli raporunda, Kerim Erim’den övgü ile söz ederek, onu ‘yeniden kuruluşun çekirdeği’ olarak lanse eder. Kerim Erim’i üniversite için bir kazanç olduğunu, herhangi bir Alman üniversitesinde yer alabilecek kadar aktif, çok yönlü, kendini bilime adamış, Avrupa standartlarında mükemmel bir bilim insanı olarak nitelemiştir. Ayrıca göz atmak isterseniz: Matematik Ülkelerin Siyasetinden Etkilenir mi?

Kerim Erim’in Eserleri:

Kitaplar

• 1. Nazari Hesap, Kısım 1, Nafıa Vekaleti Mühendis Mektebi Kütüphanesi sayı 1, Yüksek Mühendis Mektebi Matbaası, İstanbul 1931, XII+398 s.
• 2. Mihanik, B:2, Nafıa Vekaleti Mühendis Mekebi Kütüphanesi sayı 17, Yüksek Mühendis Mektebi Basımevi, İstanbul, 1934, VII+449 s.
• 3. Sümer Riyaziyesinin Esas ve Mahiyetine Ait Rapor, İkinci Türk Tarih Kongresi, Ebüzziya Basımevi, İstanbul 1937, 35 s.
• 4. Analiz Dersleri, Diferansiyel ve İntegral Hesap, Kısım 1, İ.Ü. Neşr. s.107, Şirketi Müretibbiye Basımevi, İstanbul, 1940, XII+416s; İ.Ü. Neşr. s.107, İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul, 1949, XIV+459s.
• 5. Dış Alem Meselesi (Matematik Bakımından), CHP Konferansları Serisi kitap 14, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara, 1940, 11-20s.
• 6. Tanzimat ve Müspet İlimler: Riyaziye, Tanzimatın Yüzüncü Yıldönümü adlı kitaptan ayrı baskı, Maarif Basmevi, İstanbul, 1940, 9-15s.
• 7. Matematik ve Realite, İstanbul 1942, 11 s.

Makaleler

Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası’nda yayınlanan makaleleri

• 1. “Muadelâtı Tamamiye ve Tatbikleri,” Sayı 2 (Temmuz 1927) 62-66; Sayı 6 (II. Teşrin 1927) 186-195.
• 2. “Nazari Fizike Ait Konferanslar,” Sayı 39 (Ağustos 1930) 1-8; Sayı 41 (I. Teşrin 1930) 9-16; Sayı 42, 17-32, II. Teşrin 1930; Sayı 43 (I. Kanun 1930) 33-48; Sayı 44 (II. Kanun 1931) 49-56; 45 (Şubat 1931) 57-64; 46 (Mart 1931) 65-80; 47 (Nisan 1931) 81-96; 48 (Mayıs 1931) 97-112; 49/50 (Haziran-Temmuz 1931) 113-128; Sayı 53 (I. Teşrin 1931) 129-144; Sayı 54 (II. Teşrin 1931) 145-152; Sayı 55 (I.Kanun 1931) 153-176; Sayı 56 (II. Kanun 1932) 177-192; 57 (Şubat 1932) 193-208; Sayı 58 (Mart 1932) 209-224; 59/60 (NisanMayıs 1932) 225-232.
• 3. “Riyaziye ve Tatbikatının Mahiyetine Dair,” Sayı 41 (I. Teşrin 1930) 489-494.
• 4. “Fizik Kanunlarının Mahiyeti ve Hesabı İhtimalat Esasları,” Sayı 42 (II. Teşrin 1930) 551-558.
• 5. “Einstein ile Bir Saat,” Sayı 42 (II. Teşrin 1930) 608-613.
• 6. “Matematik Esasatına Dair,” Sayı 48 (Mayıs 1931) 975-979.
• 7. “Muadelatın Hallinde Pratik Usuller – Prof. V. Mises’in Notlarından,” Sayı 48 (Mayıs 1931) 1008-1023.
• 8. “Fizik Konferansları,” Sayı 61/62 (Temmuz 1932) 232-248; Sayı 63/64 (Eylül 1932) 249-272; Sayı 65/66 (II. Teşrin 1932) 273-296; Sayı 67/68 (II. Kanun 1933) 297-312.
• 9. “Yirminci Asır Bidayetindeki Riyaziye ve David Hilbert,” Sayı 61/62 (Temmuz 1932) 482-490; Sayı 63/64 (Eylül 1932) 512-519; Sayı 65/66 (II. Teşrin 1932) 594-600.
• 10. “Cümleler Nazariyesinde Müstenid Hendese, Sayı 67/68 (II. Kanun 1933) 601-607; Sayı 69/72, 664-671, Mayıs 1933.

Çeviriler

• 1. Planck, Max, La Nature de la Lumiére. Blanchard Yayınevi, Paris 1927. (Das Weses des Lichtes adlı eserin Mehmet Refik Fenmen’le birlikte Almanca’dan Fransızca’ya yapılan tercümesi)
• 2. Civita, Levi, “Elastikî Sistemlerin Dinamik Cehdine Dair,” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası. Sayı 26/27 (Temmuz-Ağustos 1929) 33-44; Sayı 28 (Eylül, 1929) 100-112.
• 3. Love, A.E.H., “Riyazi Elastikiyet Nazariyesine Ait Tarihi Mütaleat,” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası. Sayı 29
• 4. Pöschl, Theodor, “Elastikiyet Nazariyesinin Metot ve Meseleleri.” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası, Sayı 37/38 (Haziran-Temmuz 1930) 365-375.
• 5. Civita, Levi, “Mayi Mevceleri, Kanallarda İntişar.” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası, Sayı 45 (Şubat, 1931) 784-794; Sayı 46 (Mart 1931) 844-860.
• 6. Mises, R. V. “Klasik Kontinuum Mihanikinin Şimdiye Kadarki Faraziyelerine Dair.” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası, Sayı 52 (Eylül 1931) 163-173.
• 7. Robert, D’Adhemar Vte, “Devreden Bir Merminin Raks Hareketinin Mütalaası, Muhrikinin Aşağı İnen Kısmındaki Muvazenet.” Yüksek Mühendis Mektebi Mecmuası, Sayı 54 (II. Teşrin 1931) 277-281; Sayı 55 (I. Kanun 1931) 336- 348.
• 8. Blaschke, Wilhelm, Diferensiyel Geometri Dersleri, 1.cilt, 3. basımdan çeviri, İst. Üni. Yay. No: 433, Şirketi Müretibbiye Matbaası, İstanbul 1949, 399s.

Kaynakça:

• Kerim Erim’in Akademik Yaşamı ve Matematik Çalışmaları. (Erişim Tarihi: 21.02.2021) https://www.researchgate.net/
• Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Matematiğine Kısa Bir Bakış. (Erişim Tarihi: 21.02.2021) http://sertoz.bilkent.edu.tr/

Matematiksel