İnsanlık günümüzde geldiği noktaya kolay gelmedi. Bu yazıda belli bir sıralama olmaksızın, insanlık tarihini değiştiren en önemli icatlardan bazılarına, kısaca göz atalım.
Matbaa
İnternetin bilgi yayma yeteneğinden önce, matbaa bilginin dünya çapında dolaşmasına yardımcı oldu. Johannes Gutenberg, kitap basım sürecini otomatikleştiren ilk kişi olmamasına rağmen, genellikle MS 1436 civarında matbaayı icat etmesiyle tanınır. Oysa ki harflerle baskı denemelerini ilk olarak 1430 yılında Lourens Janszoon Coster’in yaptığı sanılmaktadır. Ayrıca Çin’de de 9. yüzyıldan itibaren benzer bir yöntemle tahta baskı yapıldığı bilinmektedir.
Johannes Gutenberg’in makinesi, halihazırda var olan baskı makinelerini geliştirdi ve onları Batı’ya tanıttı. MS 1500’e gelindiğinde, Gutenberg matbaaları Batı Avrupa’da faaliyet gösteriyor ve tek tek sayfalardan broşürlere ve kitaplara kadar çok miktarda yazılı malzeme üretiyordu.
Matbaa sadece alt sınıflar için kitapları erişilebilir hale getirmekle kalmadı. Aynı zamanda Aydınlanma Çağı’nın yükselmesine yardımcı oldu ve yeni, çoğu zaman tartışmalı fikirlerin yayılmasını kolaylaştırdı. Matbaa, devrimlerin, dini ayaklanmaların ve bilimsel düşüncenin yayılmasında etkisini bize defalarca kanıtladı.
Pusula
Bugün kullandığımız pusulalara benzeyen en eski pusulalar büyük olasılıkla MÖ 200 civarında Çinliler tarafından icat edildi. Pusulanın önceki biçimleri, mineral manyetitin doğal olarak oluşan bir biçimi olan mıknatıs taşından yapılmıştır. Kanıtlar, uygarlıkların M.Ö. altıncı yüzyıl gibi erken bir tarihte benzer amaçlar için mıknatıs taşlarını kullandığını göstermektedir.
Manyetik pusula, dünyanın manyetik alanının doğrultusunu gözlemlemekte kullanılan, kerteriz alıp mevki bulmaya yardım eden mıknatıslaşmış bir iğnedir. Pusula 12. yüzyılda muhtemelen Çinli ve Avrupalı denizciler tarafından ayrı ayrı keşfedilmiştir. Bir başka teoriye göre ise önce Çinliler tarafından keşfedilip, Araplar vasıtasıyla Avrupa medeniyetine ulaşmıştır. 14. yüzyıldan sonra da coğrafi yeri belirleme yöntemi olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Para
Tarihi değiştiren icatların en başında belki de para gelmelidir. Para, erken toplumların gelişmesine ve kapsamlı uygarlıklar geliştirmelerine imkân sağladı. Toplumlar karmaşıklaştıkça, mal edinmek için bir örnek bir değişim aracına ihtiyaç duyuldu. Deniz kabuklarından, değerli metallere kadar zaman içinde bir çok şeyi para olarak kullandık.
Ancak kâğıt paranın keşfi yeni ve cesur bir çağ başlattı. Sonucunda bu paranın kendine özgü bir değeri olmamasına rağmen mal ve hizmet satın alabildiği bir dünyaydı. Dünyanın bilinen en eski para örnekleri, Anadolu topraklarında MÖ 7. yüzyıldan kalmadır. Aynı zamanda gerçek anlamda tarihte paranın ilk örnekleri olan bu kalıntılar, Türkiye’nin batısında bulunan, Lidyalıların yaşamış oldukları topraklarda bulundu.
Kağıt para birimi Çin’de 9. yüzyılda yaygın olarak kullanılıyordu, ancak 1600’lerin sonlarına kadar Avrupa’da bilinmiyordu. Avrupa’da ilk kâğıt paranın basılması 1661 yılında Stockholm’de olmuştur. Birkaç yıl sonra Birleşik Krallık Yani İngiltere’de de kâğıt paralar kullanılmaya başlandı. Amerika kıtasında yer alan ülkelerde ise ilk kâğıt banknotlar, 18. yüzyıl civarında ortaya çıktı.
Çelik
İlk insan toplulukları taş, bronz ve demiri yoğun bir şekilde kullanırken, Sanayi Devrimi’ni ateşleyen ve modern şehirler inşa eden çelikti. Çeliğin gelişiminin 4000 yıl önce, yani Demir Çağı ‘nın başlangıcı ile birlikte başladığı kabul edilebilir. Daha önceleri en çok kullanılan metal olan bronzdan daha sert ve güçlü olduğunun kanıtlanmasıyla, demir silah ve aletlerde bronzun yerini almaya başlamıştı.
19.yüzyıla geldiğimizde çeliğin yapısal bir metal olduğu hala kanıtlanmamıştı ve ürünün üretimi yavaş ve maliyetliydi. 1856 yılında Henry Bessemer‘in karbon içeriğini azaltmak için erimiş demire oksijen katmak gibi verimli bir yol bulması ile durum değişti. Çelik daha sonra gezegendeki en büyük endüstrilerden biri haline geldi. Göz atmak isterseniz: Şam (Damascus) Çeliği Neden Antik Bir Metalurji Harikası Olarak Bilinir?
Elektrik
Bize yapay ışığın önemini hatırlatmak için tek gereken kısa bir elektrik kesintisidir. Tarihte elektrikle ilgilendiği bilinen en eski araştırmacı Thales’tir. Elektriğin ne olduğunu anlamamız Luigi Galvani, Alessandro Volta, Michael Faraday, André-Marie Ampère ve Georg Simon Ohm’ un da aralarında bulunduğu bazı bilim insanlarının katkılarıyla olmuştur.
1800’lerin başında Humphry Davy tarafından icat edilen havadaki karbon elektrotları arasındaki bir arkdan oluşan karbon ark ışığı, ilk pratik elektrik ışığıydı. Devamında Nikola Tesla, Thomas Edison, George Westinghouse, Warren de la Rue, Joseph Wilson Swan gibi mucitlerin ve girişimcilerin çabalarıyla elektrik ev aydınlatmalarından sokak lambalarına, el fenerlerinden araç farlarına kadar her şeyde kullanılmaya başlandı.
Tekerlek
Sokaktaki bir insana “Sizce tarihi değiştiren icatlar nedir?” diye sorarsanız muhtemelen tekerlek cevabını alırsınız. Ancak aslında ağaçtan veya taştan tekerlek yapan ilkçağ insanı figürlerinin hepsi hayal ürünüdür.
Tekerlek sadece dönen bir disk değildir. Tekerlekten önce basit silindir biçimde dönen nesneler taşımayı kolaylaştırmak için kullanılmıştır. Ancak bunlara tekerlek demek mümkün değildir. Tekerleği icat etmenin bu kadar uzun sürmesinin bir nedeni, doğada tekerlek ve aks bulunmamasıdır. Dönen bir silindiri taşımacılıkta kullanmak kolaydır. Ancak asıl önemli olan, o silindirin dönmesine engel olmadan, bu silindirin sabit bir platforma nasıl bağlanacağını bulmaktır.
Tarih kitaplarına göre tekerlek, M.Ö. 3.500 veya muhtemelen M.Ö. 4.000 yılı kadar eski bir tarihte antik Mezopotamya’da icat edilmiştir. Ayrıca taşımacılık amacıyla tekerleği ilk kez, Sümerler’in M.Ö. 3000’de geliştirdiği kağnıda kullanıldığı söylenir. Ancak bunun en eski örneği Slovenya’da keşfedilmiştir.
Tekerlek orijinal bir mühendislik harikasıdır ve en ünlü icatlardan biridir. Sonucunda tekerlek yalnızca seyahat etmeyi kolaylaştırmakla kalmadı. Aynı zamanda çok sayıda başka yenilikçi teknolojinin temelini oluşturdu.
Ateş
Fosil kayıtlarına göre ateş dünyada en azından 440 milyon yıldır var. O dönemden beri insanlar ateşi tanıyor ve ondan korkuyordu. Ateşin bulunuşu derken esasında ateşi kontrol etme becerisini kastediyoruz. İnsanlar çakmak taşlarını vurarak ateş yakmayı öğrendiklerinde yeni bir çağ başlamış oldu.
Bu önemli bir buluştur. Sonucunda ateşin yemek pişirmek için kullanılması, ilk etapta insanların daha çeşitli yiyecekler yemesine olanak sağladı. Bu da türümüzün daha büyük beyninin gelişmesine izin verdi. Ateş sayesinde insanların soğuk iklimlere göç etmesi mümkün olmuştur. Ateş olmasaydı insanlık tropik kuşaklardan çıkamayacaktı,
Büyüteç
Tarihi değiştiren icatlardan bir tanesi de büyüteçlerdir. Aslında büyüteçler size kayda değer bir buluş gibi görünmeyebilir. Ancak kullanımları, insanlığın uzak yıldızlardan ve galaksilerden canlı hücrelerin en ufak işleyişine kadar her şeye bir bakış sağladı.
Lensler ilk olarak 13. yüzyılda görme sorunu olanlara yardımcı olmak için kullanılmaya başlandı. İlk mikroskoplar ve teleskoplar 16. yüzyılın sonları ve 17. yüzyılın başlarında ortaya çıktı. Robert Hook ve Anton van Leeuwenhoek gibi bilim insanları hücreleri ve diğer parçacıkları gözlemlemek için mikroskop kullandı. Bu esnada Galileo Galilei ve Johannes Kepler ise teleskopu Dünya’nın evrendeki yerini belirlemek için kullandılar. Sonucunda bunlar, elektron mikroskobu ve Hubble Uzay Teleskobu gibi çığır açıcı cihazların geliştirilmesinde ilk adımlardır.
Telgraf
Telgraf radyo, telefon ve e-postayı içeren uzun bir iletişim silsilesinin başlangıcıdır. 18. ve 19. yüzyıllarda çeşitli mucitler tarafından geliştirilen telgraf sistemi, iletişim kabloları boyunca elektrik akışını aralıklı olarak durdurarak mesajları iletmek için Samuel Morse’un ünlü Morse kodunu kullanır.
Telgraf hatları 1850’ler boyunca çoğaldı ve 1902’de deniz aşırı ülkelere döşenen kablolar ile hemen hemen tüm dünyayı sardı. Uzak mesafelere hızla mesaj gönderme yeteneği, hükümet, ticaret, bankacılık, endüstri, savaş ve haber medyası üzerinde silinmez bir etki yarattı ve bilgi çağının temelini oluşturdu.
Antibiyotikler
Tıp alanında dev bir adım olan antibiyotikler, zararlı bakterileri öldürerek milyonlarca kişinin hayatını kurtardı. Louis Pasteur ve Joseph Lister gibi bilim adamları bakterileri ilk tanıyan ve onlarla savaşmaya çalışan kişilerdi. Ancak 1928’de yanlışlıkla penisilin olarak bilinen bakteri önleyici küfü keşfettiğinde antibiyotiklerde ilk sıçramayı yapan Alexander Fleming’di.
Antibiyotiklerin etkileri savaş alanlarında daha belirgin şekilde anlaşıldı: Bakteriyel zatürreye yakalanan askerlerin yaklaşık %20’si I. Dünya Savaşı’nda ölürken, 2. Dünya Savaşı sırasında antibiyotik kullanımı ile ölüm oranı %1’e düştü. Penisilin, vankomisin, sefalosporin ve streptomisin gibi antibiyotikler; grip, sıtma, menenjit, tüberküloz ve cinsel yolla bulaşan hastalıklar dahil olmak üzere bilinen hemen her türlü enfeksiyonla savaşmaya devam ediyor.
Buhar Makinesi
Tarihi değiştiren icatlar deyince akla elbette buhar makinesi de gelmelidir. Arabalar, uçaklar, fabrikalar, trenler, uzay araçları. Bu ulaşım yöntemlerinden hiçbiri, buhar makinesi olmasaydı mümkün olamazdı. Buhar makinesinin ilk pratik kullanımı, Thomas Savery’nin buharla çalışan bir su pompası geliştirdiği 1698 yılına kadar uzanıyor.
Buhar motorları 1700’lerin sonlarında James Watt tarafından mükemmelleştirildi. Devamında da insanlık tarihinin en önemli teknolojik atılımlarından biri oldu. Büyük Britanya, ABD gibi dünya süper güçlerinin yükselişinin kilit noktası buhar makinesiydi. 20. yüzyılda otomobil ve uçak endüstrisinin yükselişini sağlayan içten yanmalı motorlar ve jet türbinler gibi yeniliklerin temelini de buhar makinesi oluşturdu.
Yazının devamında göz atmak isteyebilirsiniz: Antik Çin Medeniyetinden Kalma Dünyayı Değiştiren 10 İcat
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- 11 Innovations That Changed History; Yayınlanma tarihi: 18 Aralık 2012; Bağlantı: https://www.history.com/
- 35 inventions that changed the world. Yayınlanma tarihi: 17 Kasım 2022; Bağlantı: https://interestingengineering.com
Matematiksel
