Dünyanın şimdiye kadar gördüğü ütopyaya en yakın şey, 1960’ların sonlarında Maryland’deki bir ahırda birkaç yıl boyunca, bilimsel bir deneyinin parçası olarak devam etti. Günümüzde Universe 25 ( Evren 25) Fare Deneyi olarak bilinen bu deney, giderek artan dünya nüfusunun olumsuz sonuçlarını ortaya koyuyordu.
Fareler için bir ütopya neye benzer? Belki de bunun cevabı sınırsız yiyecekle dolu ve bu yiyeceği paylaşmak zorunda kalmayacağınız, fazla kalabalık olmayan bir fare apartmanı olabilir. 1968 ve 1970 yılları arasında, Amerikalı etolog John B. Calhoun’un (1917-1995), kırsal bir tesiste bulunan laboratuvarında fareler için kurduğu düzenek tam da böyleydi.
Deneyinin adının Universe 25 (25. Evren) olmasının nedeni de kendisinin 1958 yılından itibaren benzer deneyi defalarca tekrarlamış olmasıydı. Yani bu deney temelinde Calhoun’un ilk kemirgen ütopyası değildi. Aslında 25. denemesiydi. Bu nedenle bir fare cennetinin, bir fare cehennemine dönüşebileceğini en başından biliyordu.
Universe 25 Deneyi Ne Amaçla Yapıldı?
Deneyi açıklamadan önce, neden yapıldığını anlamak önemlidir. Çevrecilik, Sanayi Devrimi’nin ilk günlerinden beri var olan bir politik teori olsa da, insanların çevre etrafında gerçek anlamda politik örgütlenmeye başlaması II. Dünya Savaşı’ndan hemen sonrasına kadar gerçekleşmedi.
O dönemdeki en büyük korkulardan biri aşırı nüfustu. 18. yüzyıl demografı Thomas Malthus nüfusun er yada geç gıda üretiminden daha hızlı artacağını ve kaynakların sonunda herkesi besleyemeyeceğini ileri sürmüştü. Birçok erken dönem çevreci benzer fikirler ileri sürmüştü.
1950’lerde John Calhoun adında bir hayvan davranışçısı Ulusal Ruh Sağlığı Enstitüsü’nde çalışmaya başladı. Uzun süredir farelerle çalışıyordu, doktora tezinin konusuydu ve bir fare toplumunun zamanla nasıl gelişeceğini incelemekle ilgileniyordu. Başka bir deyişle, aşırı popülasyonun etkilerini test etmek istiyordu.
Universe 25 Deneyi Nasıl Gerçekleşti?
Calhoun deneyini yürütmek için, kemirgen deneklerine hayatta kalmaları için ihtiyaç duydukları her şeyi sağlayacak “Evrenler” adını verdiği kompleksler tasarladı. Çalışmanın başında 25. Evrene dört dişi dört erkek toplam sekiz fare kondu. Farelerin çevresinde onlara vahşi doğada risk yaratacak hiç bir sorun yoktu. Yuvalanmaları için uygun yerler vardı. Fareler tüneller aracılığı ile hareket ediyorlar ve her durumda kolayca besine erişebiliyorlardı.
Ayrıca ortamın sıcaklığı fareler için ideal kabul edilen 20 derece civarına sabitti. Farelerin herhangi bir sağlık sorunları ya da üremeleri için bir engel yoktu. Yani bir fare için her şey mükemmel görünüyordu. Ancak sonuç pek de beklendiği gibi olmadı.
Kemirgenler ilk olarak 104 günlerini çevrelerine alışmak için harcadılar. Bu evrede her fare kendi alanını seçti, yuvasını düzenledi. Daha sonra da beklendiği üzere, yiyecek ve barınma sorunu kalmayan fareler, hızlı bir biçimde üremeye başladı. Nüfus, yaklaşık olarak her 55 günde bir 2 katına çıkıyordu. 315. günde fare popülasyonu 620’ye ulaştı. Düzenek yaklaşık 3000 fareyi alabilecek kapasitede hazırlanmıştı.
Ancak bu esnada ilginç bir durum gelişmeye başladı. Tüm bölmeler birbirinin aynısı olsa da belirli alanlardaki yiyecekler daha fazla tüketiliyordu. Fareler yemeklerini birlikte yemeyi tercih ediyordu. Ancak bu sosyalleşme sorunları da beraberinde getirdi. Çünkü bazı odalar kapasitesinin çok üstünde fare barındırırken, diğerleri ise yarı dolu ya da tamamen boş kalmıştı.
Calhoun’un kaynak sömürüsü aşaması adını verdiği bu dönem 105. günden 315. güne kadar sürdü. Bu aşamada, popülasyon hızla büyümeye devam etti ve zaman içinde sosyal tabakalaşma gerçekleşmeye başladı.
Bu bir araya toplanma durumu zaman içinde çiftleşmede bir düşüşe yol açtı. Yeni doğum oranı kısa sürede eski seviyesinin üçte birine düştü. Ayrıca fareler arasındaki sosyal bağlar kırılmaya başladı. Artan nüfus karşısında bazı erkek fareler, aniden amaç duygularını yitirmiş ve bu doğal rollerinden kopmuş gibi davranmaya başladılar.
Universe 25 Deneyinde Sorunlar Çıkmaya Başlıyor
Gebe dişiler yavrularını büyütmede sorun yaşamaya başladılar. Baskın erkekler inanılmaz derecede bölgeci ve aşırı aktif hale geldi. Tüm günlerini yemek yiyerek ya da kendi aralarında kavga ederek geçirdiler. Kendi bölgelerinden uzaklaşıp çoğunlukla avluda dolanmaya başladılar.
Baskın olmayan erkekler ise tersine aşırı derecede uysal ve pasif hale geldi. Sadece topluluğun diğer üyeleri uyuduğunda yemek, içmek ve hareket etmek için dışarı çıktılar. Bu nedenle de bazıları diğer erkeklerin tekrarlanan saldırılarının hedefi oldular. Bir noktada, bebek fare ölüm oranı şaşırtıcı bir şekilde %96’ya ulaştı. Calhoun’un yardımcılarından birinin ifadesiyle, “ütopya” bir “cehennem”e dönüşmüştü. Bu onun davranışsal çöküş adını verdiği evreydi.
Tüm bunlar olup biterken, Universe 25 evreninde tüm bu kargaşa ve bozulmanın ortasında, hiçbir zaman normal bir sosyal ilişkiye maruz kalmamış ve dövüşmeye, kur yapmaya, çiftleşmeye veya herhangi bir şeye kesinlikle ilgi göstermeyen yeni nesil fareler ortaya çıktı. Calhoun, bu anormal fare grubuna “güzel olanlar” adını verdi.
Bu “güzeller” toplumdan tamamen kopmuş, normal fare davranışlarıyla bağlarını tamamen kaybetmişti. Bu fareler tüm zamanlarını yemek yiyerek, uyuyarak veya sürekli olarak kendilerini temizleyerek geçirdiler. Daha az kalabalık bölgelerde, toplumun geri kalanından uzak, barışçıl bir şekilde yaşadılar. Bu fareler görünüşte sağlıklı olmalarına rağmen aslen ruhen ölmüştü. Durgunluk evresi olarak adlandırılan bu evre 316. günden 560. güne kadar sürdü.
Son Evre İse Ölüm Evresi Olacaktı
560. günden sonra ölüm evresi başlayacaktı. Ölüm oranı doğum oranını geçtiği ve toplum giderek küçülmeye başlamıştı. Anneler yeni doğmuş fareler ile artık çok kısa bir süre büyüttüler ve nadiren doğum yapmaya başladılar.
Ütopyası tamamen çökmeden önce, Calhoun, yeni bir topluma salındıklarında daha üretken hayatlar yaşayıp yaşamayacaklarını görmek için güzel olanlardan bazılarını kafesten çıkardı. Daha tenha, başka bir ortama koydu. Bununla birlikte, yeri değiştirilen fareler, önceki davranış kalıplarından hiçbir değişiklik belirtisi göstermedi. Yeni akranları arasında da çiftleşmeyi ve hatta etkileşime girmeyi reddeden münzevi fareler sonunda doğal sebeplerden öldüler.
610. günde nüfus 100 ün altına düştü. Calhoun’un tabiriyle ”ölüm evresi ‘başladı. Sonundaysa bu küçük grup, hiçbir doğum olmadan, yaşlılıktan birer birer öldü. Hayatta kalma dürtülerini yitirdikleri için son dişi farenin ölümü ile Universe 25 deneyi sona erdi.
Bu Fare Deneyinin Sonucu Ne Oldu?
Modern zamanlarda, Calhoun’un Evren 25 deneyi sıklıkla Batı toplumunun bozulması hakkında konuşmanın bir yolu olarak kullanılır. Bir çok kişi deney sürecini günümüz toplumu ile ilişkilendirir. Deney Soylent Green ( Açlık) gibi filmler aracılığı ile popüler kültüre yerleşmiştir. Ancak Calhoun’un çalışmalarını insanlarda tekrarlamaya çalışan araştırmacılar karışık sonuçlar elde etmişlerdir.
Calhoun, 1995’teki ölümüne kadar keşfettiği soruna çözümler aradı, Evren 25’in toplumsal çöküşünü önlemek için tasarımlarını değiştirdi. Ve deneylerinin aslında yararlı olduğunu kanıtlandı. Mimarlar ve şehir tasarımcıları, binalar ve şehirler tasarlarken Calhoun’un deneylerini dikkate aldılar. Hapishane araştırmacıları ve reformcular da Calhoun’un çalışmalarını şaşırtıcı derecede yararlı buldular.
Kaynaklar ve ileri okumalar için:
- Calhoun JB. Death squared: the explosive growth and demise of a mouse population. Proc R Soc Med. 1973 Jan;66(1 Pt 2):80-8. PMID: 4734760; PMCID: PMC1644264.
- Universe 25: The Mouse “Utopia” Experiment That Turned Into An Apocalypse. Yayınlanma tarihi: 22 Eylül 2021. Kaynak site: IFF Science. Bağlantı Universe 25: The Mouse “Utopia” Experiment That Turned Into An Apocalypse.
- Universe 25, 1968–1973. Yayınlanma tarihi: 2 Mayıs 2022; Bağlantı: https://www.the-scientist.com/
- Ramsden E. The urban animal: population density and social pathology in rodents and humans. Bull World Health Organ. 2009 Feb;87(2):82. doi: 10.2471/blt.09.062836. PMID: 19274352; PMCID: PMC2636191.
Matematiksel
