Çiçek hastalığına karşı aşı geliştirilmesinin bilimsel başarısının hikayesi genellikle 18. yüzyıl İngiliz doktoru Edward Jenner ile başlar. Ancak hikaye aslında çok daha karmaşıktır.
Çiçek hastalığı, öksürme ve hapşırma yoluyla yayılan oldukça bulaşıcı ve genellikle ölümcül bir hastalıktır. Bu hastalığa Variola virüsü neden olur. Bu virüs büyük ihtimalle bir Afrika kemirgen virüsünden evrimleşmiş ve yaklaşık 10.000 yıl önce, kuzeydoğu Afrika’da tarım başladığında insanlara geçmiştir. Çiçek hastalığının hala tedavisi yoktur. Ancak bu hastalığa yalnızca bir kere yakalanabilirsiniz.
Çiçek hastalığı Avrupa’ya yaklaşık 1500 yıl önce ulaştı. Ancak ilk başta çok sayıdaki çocukluk hastalığından sadece biriydi. On yedinci yüzyılın başlarında, bilinmeyen nedenlerle yetişkinlerde de endemik hale geldi. On sekizinci yüzyılda Avrupa’da yılda 400.000 kişi çiçek hastalığından ölüyordu ve hayatta kalanların üçte biri kör oluyordu. Ölüm oranı yetişkinlerde yüzde 20 ile 60 arasında değişiyordu. Bebeklerde ise bu oran çok daha kötüydü.
Zenginlik ve güç de bu hastalıktan korunmaya yeterli olmadı. Fransa’nın XV Louis’si, İngiltere’nin II. Mary’si, Rusya’nın II. Petro’su, Çin İmparatoru Shunzhi ve Avusturya’nın Maria Theresa’sı da çiçek hastalığından öldü.
Çiçek Hastalığı İle Mücadele Variolizasyon İle Başlar
Çiçek hastalığını önlemenin eski bir yolu, çiçek hastalığı virüsünün kasten bağışıklığı olmayan bireylere verildiği variolizasyondu. Risksiz bir prosedür değildi. Ancak çiçek hastalığının korkunç ölüm oranı göz önüne alındığında, başka çare yok gibiydi.
Variolasyon Çin, Orta Doğu ve Afrika’da uzun zamandır uygulanmaktaydı. 1670’te, İran’ın kuzeyindeki Kafkas Dağları’nın batısındaki Çerkezistan’dan tüccarlar, Osmanlı İmparatorluğu’na variolizasyonu getirdiler. Bunun Avrupa’da yaygınlaşması ise Lady Mary Wortley Montagu sayesinde olacaktı.
Leydi Mary Montagu 26 Mayıs 1689’da aristokrat bir ailenin kızı olarak doğdu. Kendi konumundaki bir kadın için tipik bir şekilde Londra’da büyüdü. Çocukluğundan beri etrafındakiler, Leydi Montagu’nun olağanüstü derecede bağımsız ve meraklı bir zihne sahip olduğunun farkındaydı. Kendi evlilik yolunu da kendi çizdi. 1712’de kaçarak Sir Edward Wortley Montagu ile evlendi. Bunu yaparken sadece kendi hayatının değil, belki de dünyamızın yörüngesini değiştirdi.
Lady Mary Wortley Montagu Çiçek Aşısının Öncüsüydü
1716’da Edward, Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti olan İstanbul’un (veya o zamanki adıyla Konstantinopolis’in) İngiltere’nin büyükelçisi oldu. Ona eşlik ederek İstanbul’a gelen Leydi Mary kısa sürede yerel kültürün içine daldı.
O dönemde tanık olduğu ve gözlemlediği pek çok hakkında yazılar yazmaya başladı. Bunların arasında en dikkat çekeni, korkunç çiçek hastalığına karşı kullandıkları aşılama yöntemiydi. İnsanların bu hastalığa yalnızca bir kez yakalandığı bilinmekteydi. Hastalık bitiminde hayatta kalanlar, hayatlarının geri kalanında bağışıklık kazanırlardı.
Çiçek hastalığı, hastalığa yakalanan kişilerin cildinde kabarcıklara ve kabuklanmalara neden olur. Leydi Mary yaşlı kadınların bu kabarcıklardan irini alıp korumak istedikleri kişinin kolunda yapacakları bir kesiğe sürdüklerine tanık olmuştu.
Wortley Montagu çiçek hastalığından kurtulmuştu ama yüzünde yara izi kalmıştı. Kardeşi ise hastalığa yenik düşmüştü. Küçük oğlunu bu hastalıktan korumak istiyordu ve elçilik cerrahını ona aşı yaptırmaya ikna etti. Aşı işe yaradı ve oğlu hiçbir zaman tam anlamıyla bir çiçek hastalığı geliştirmedi.
Nisan 1721 ‘de İngiltere’ ye döndükten sonra Leydi Montagu, tekniğe olan ilgiyi artırmaya çalışarak vatandaşlarına aşıyı getirmeye yardımcı olma arzusunu dile getirdi. Oğlunun aşılanmasına tanık olan Charles Maitland’den aşı yapılmayan küçük kızına da aşı yapmasını istedi. Sonunda kızı İngiltere’de bu yöntemle aşılanan ilk kişi olacaktı. Leydi Montagu’nun kızı, aşılamadan sonra sağlıklı kaldı ve aşılamaya olan ilgi artmaya başladı.
Edward Jenner Çiçek Aşısını Nasıl Buldu?
9 Ağustos 1721’de Maitland’a, deneysel bir variolasyon yapması için kraliyet lisansı verildi. 18. yüzyıl Britanya’sında idam cezası hala geçerliydi. Bu Maitland’a bir fırsat verecekti. İnfazlarının iptali karşılığında altı hükümlü aşı ile tedavi edildi. Sonucunda hepsi iyileşti ve serbest kaldı. Bu da, tartışmalı bir uygulama olarak kalsa da, süreci önemli ölçüde süreci hızlandırdı.
Devamında Wortley Montagu’nun arkadaşı Galler Prensesi de ikna oldu ve kendi çocuklarına aşı yaptırdı. Kısa süre içinde, Avrupa’nın her yerindeki kraliyet ailesi mensupları da aynı şeyi yaptıracaktı. Aşılamadan sonra ara sıra ciddi hastalıklar ortaya çıksa ve bazen ölümcül olsa da, bu prosedür binlerce hayat kurtardı.
Yetmiş beş yıl sonra, çocukluğunda aşılanan İngiliz doktor Dr. Edward Jenner, süreci bir adım daha ileri götürdü. Onun döneminde, kırsal kesimde ineklere bakan ve inek çiçeği hastalığına yakalanmış insanların çiçek hastalığına yakalanamayacağına dair bir inanç vardı. Edward Jenner, bunu test etmeye karar verdi.
Bu sırada Sarah Nelmes adında bir sütçü kız, bir taşra doktoru olan Edward Jenner’a sağ elinde kızarıklıklarla geldi. Jenner bu kabarcıklardan biraz irin çıkardı ve bunu, bahçıvanının oğlu olan sekiz yaşındaki James Phipps’e enjekte ederek ona hafif bir inek çiçeği vakası bulaştırdı. Phipps’e daha sonra birçok kez kasten çiçek hastalığı enjekte edilecekti. Neyse ki çocuk zarar görmedi.
Edward Jenner bu umut verici sonucu başka yüz çocukta ve kendisinde deneyerek ilerledi. Bulgularını 1798’de, bir kitapta yayımladı ve prosedürüne Latince inek anlamına gelen vacca kelimesinden türeterek “vaccination (aşılama)” adını verdi.
Sonuç olarak
İnek çiçeğinin irinini yüksek miktarda toplamak, taşımak ve aktif tutmak zordu. Bu nedenle yurtiçindeki ve yurtdışındaki doktorlara gönderilebilecek kurutulmuş materyali korumanın yollarını geliştirdi. Sonunda doktorlar ve hastaları, korkunç çiçek hastalığını önlemek için Jenner’ın yaklaşımını kullanmanın faydalarını görmeye başladılar. İngiliz hükümeti, Jenner’ı 30.000 sterlin (günümüzdeki 4 milyon sterline eşdeğer) ile ödüllendirdi.
Günümüzde her tıp öğrencisi bir biçimde Edward Jenner’ı tanır. Ayrıca Jenner’ın deneyine orijinal sığır çiçeği materyalini sağlayan inek Blossom bile hatırlanmaktadır. Ancak öncü çabaları Jenner’ın deneylerine zemin hazırlayan Wortley Montagu unutulmuştur.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Judging Jenner: was his smallpox experiment really unethical?. Yayınlanma tarihi: Kaynak site: Conversation. Bağlantı: Judging Jenner: was his smallpox experiment really unethical?
- The Mysterious Origins of the Smallpox Vaccine. Yayınlanma tarihi: 4 Temmuz 2018. Kaynak site: Smithsonianmag. Bağlantı: The Mysterious Origins of the Smallpox Vaccine
- van Neerven, Joost. (2014). Mucosal immunity : barriers, bugs, and balance.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
