Çizgi film karakteri ve ilk Amerikalı süper kahraman olan Popeye, yani Türkçe adıyla Teme Reis’i büyük küçük hepimiz severiz. Bildiğimiz gibi Temel Reis süper güçlerini ıspanaktan daha doğrusu ıspanağın çok fazla demir içermesinden almaktadır. 1930’larda bu fikir yaygın olarak kabul edilmekteydi. İnanışa göre Temel Reis’in yaratıcısı olan Elzie Crysler Segar, sağlıklı yiyecekleri çocuklar arasında popüler hale getirmek için ıspanağı çizgi filme dahil etmek istemişti.
Gerçekten de bu fikir işe yaradı. Aynı yıllarda Amerika Birleşik Devletleri’nde ıspanak tüketimi yüzde 33 arttı. Ancak daha sonraları anlaşıldı ki ıspanak, diğer sebzelere kıyasla olağanüstü yüksek miktarda demir içermemekteydi. Sonralarında da aslında bir mitin miti doğmuş oldu.
Bu yanlış anlaşılmanın kaynağının, yazdığı makalede basit bir matematik hatası yapan ve ondalık sayıda virgülü yanlış yere yazan Emil Theodor von Wolff (1818-1896) adlı kimyager olduğu ileri sürüldü. Sözde 1870 yılında kaleme aldığı makalesinde 100 gram ıspanak içerisinde 3.5 miligram demir olduğunu yazacağı yerde, 35 miligram demir olduğunu yazmıştı.
Zaman geçti. Sonucunda ıspanaktaki demir oranı ile ilgili hata bilimsel literatürde düzeltildi. Ancak bu esnada ondalık sayı hatasını kimin yaptığına dair tartışmalar başladı. Aslında suçlanan kişiler arasında, başka kişilerde vardı. İlerleyen yıllarda, bir web sitesinde, bu hikaye tarihin en önemli yanlışları arasında yer aldı. Ispanak ve demir ilişkisinin bir ondalık sayı hatası nedeniyle başlamasının hikayesi çok sayıda konuşmacı veya yazar tarafından defalarca tekrarlandı.
Ondalık Sayı Hatası Aslında Hiç Yoktu
Aslında hikaye, bilimsel verilerin ilk kaynağını bilmenin önemini bize vurgular. Bu hikâyeden alıntı yapan kişiler buna pek de dikkat etmemişti. Aslında ortada ondalık sayı hatası falan yoktu. Görünüşe göre bu hikayedeki tek gerçek, ıspanağın olağanüstü yüksek bir demir içeriğine sahip olmamasıydı.
2010 yılına gelindiğinde, Nottingham Üniversitesi’nden adli tıp uzmanı Dr. Mike Sutton çok sık tekrarlanan bu hikayenin kaynağını araştırmaya başladı. Aslında ilk makaleye sonraki hiç bir yazı atıfta bulunmamıştı. Dr. Sutton haftalarca süren arayışının neticesinde cevaba ulaştı. Böyle bir bilimsel makale yoktu. Emil Theodor von Wolff bu alanda bir çalışma yapmamıştı. Aslında kendisinden 1981’den önce bilimsel literatürde hiç bahsedilmemişti.
Ancak Amerikalı araştırmacılar, 1934’te ıspanaktaki demir içeriğinin gerçek değerinden 20 kat daha fazla olduğunu gösteren veriler yayınlamışlardı. Ancak bunun neden yapıldığına dair ortaya bir bilgi mevcut değil. Temel Reis ilk kez 3 Temmuz 1932’de yayınlanan bir çizgi filmde ıspanak yedi, bu da 1934 tarihli makaleden 2 yıl öncesine işaret etmektedir.
Ayrıca Temel Reis’in ıspanak tercihi ile sebzenin demir içeriği arasında da bir bağlantı yoktur. Gerçekten de Elzie Segar çocukların beslenmesini etkilemek istemişti. Ancak hedeflediği şey demir değil A vitaminiydi. Amerika Birleşik Devletleri’nde 1915 ile 1928 yılları arasında bile ıspanak tüketimi yükselişteydi.
1930’larda devam eden artışlarda Temel Reis’in çok da etkili olduğu düşünülmemektedir.
Ispanakta Demir Oranı Aslında Ne Kadardır?
Ispanağın demir içeriği aslında diğer birçok sebzeden daha fazladır. 100 gramda yaklaşık 2,6 miligram demir bulunur. Bu, bazı et türlerinde bulunan demir miktarından daha fazladır. Örneğin dana bonfilede bulunan demir miktarı 100 gramda 2.5 miligram civarındadır. Ancak bu ıspanağı demir açısından süper bir besin yapmaya yetmez.
Çünkü ette bulunan demir ile sebzelerde bulunan demir aynı şey demek değildir. Ispanakta bulunan demirin sadece yaklaşık % 1,7’si vücudumuz tarafından emilmektedir. Oysaki bunu et ile karşılaştırdığımız da etteki demir emiliminin % 20 civarında olduğunu görürüz. Yani, 100’er gram ıspanak ve et yediğimizde ıspanaktan alacağımız demir miktarı 0,044 mg iken etten alacağımız demir miktarı 0,500 mg civarında olacaktır.
Sonuç Olarak;
Kısacası ıspanak sebzeler arasında nispeten yüksek miktarda demir içerse de hiçbir şekilde olağanüstü değildir. 1935’ten itibaren yapılan araştırmalar ıspanakta bulunan oksalik asit nedeniyle insan vücudunun demirin çok azını kullanabildiğini ortaya koymuştur. Ispanaktaki oksalik asit, sebzelerde doğal olarak bulunur ve demirle bağ yaparak demir emilimini engeller. (Bu konu hala bilimsel çevrede tartışılmaktadır.)
Demir içeriği konusunda göz kamaştırıcı olmasa bile ıspanak yemek için hala iyi nedenler var. Ispanakta bol miktarda A vitamini bulunur. Bildiğimiz gibi A vitamini görme yeteneğimiz ve bağışıklık sistemimiz için oldukça önemlidir. Tüm bunların sonucunda ıspanak yemek sağlığımız açısından iyidir. Temel Reis’te zaten bu sebeple ıspanak yemekteydi.
Sonuç olarak Temel Reis ile demir arasındaki ilişki aslında bir efsanedir. Ancak daha da ilginci ortada bu ilişkinin bir ondalık sayı hatasından kaynaklandığına dair de hiçbir kanıt yoktur. Yani bu da efsanenin efsanesidir. Kesin olan bir şey var ki insanlar hikaye anlatmayı severler. Bu da her anlamda etkileyici bir hikayedir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Spinach’s spoof story spreads; yayınlanma tarihi: 2 Aralık 2015; Bağlantı: https://www.newscientist.com/
- SPINACH, IRON and POPEYE: Ironic lessons from biochemistry and history on the importance of healthy eating, healthy scepticism and adequate citation; Yayınlanma tarihi: Mayıs 2010; Bağlantı: https://www.semanticscholar.org/
- The chemistry of spinach: the iron myth and ‘spinach teeth’; yayınlanma tarihi: 17 Temmuz 2018; Bağlantı: https://www.compoundchem.com/
Dip Not
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
