Temel Reis, ıspanak ve demir efsanesi, bir yüzyılı aşkın süredir sürüyor ve ardında ilginç bir tarih barındırıyor.
19 Aralık 1919’da Thimble Theatre adlı karikatür şeridi New York Evening Journal’da yayımlandığında, çizeri Elzie Crisler Segar bile olacakları tahmin edemezdi. Başta Olive Oyl ve ailesini merkeze alan bu hafif melodramlı hiciv pek ilgi görmedi. Ancak 17 Ocak 1929’da Segar, yan karakter olarak tasarladığı bir denizciyi ekledi. Popeye yani bizim bildiğimiz adı ile Temel Reis işte böyle doğdu.
Başlangıçta Castor ve Ham Gravy’nin tuttukları bir gemici olarak kısa bir süre göründü. Hatta Segar onu öldürmekte tereddüt etmedi. Fakat hayranların ısrarıyla karakteri geri getirdi. Popeye’ın kaba saba, kadın düşkünü ama içten ve samimi halleri halkın ilgisini çekti. Büyük Buhran’ın gölgesinde gerçek kahramanların eksik olduğu bir dönemde, işçi sınıfı aileleri onunla hemen bağ kurdu.
Temel Reis, 1930’larda Fleischer Kardeşler’in yaptığı animasyonlar sayesinde iyice popülerleşti. Mickey Mouse ve Betty Boop’la birlikte dönemin en sevilen çizgi karakterlerinden biri haline geldi. Temel reis, çizgi bantlarda ıspanağı ilk kez 26 Haziran 1931’de yedi. Ancak yaygın inanışın aksine bunu anında süper güç kazanmak için yapmadı. Zaten güçlü olan karakterin sağlıklı bir diyetin parçası olarak ıspanak tükettiği gösterildi.
Popeye’ın popülaritesi, 1930’ların ikinci yarısında ABD’de ıspanak tüketimini %33 artırdı. Ispanak uzun yıllar boyunca yüksek demir içeriğiyle ün kazandı. Bu inanç, özellikle II. Dünya Savaşı döneminde et kıtlığının yaşandığı günlerde etkili bir propaganda malzemesi oldu.
Ancak, Popeye’ın yaratıcısı E.C. Segar karakterini hiçbir zaman demir için ıspanak yerken çizmedi. 1932’deki bir karikatürde Popeye neden ıspanak yediğini açıklar: “Ispanak Vitamin A dolu. İnsanları güçlü ve sağlıklı yapan bu.” Ancak, animasyonlarda ıspanak mucizevi bir güç kaynağına dönüştü.
Ispanak Ve Demir İlişkisini Neden Yanlış Anladık?
Bu dönemde, 1870’te Alman bilim insanı Emil von Wolff’un ıspanağın demir içeriğini hesaplarken ondalık virgülü yanlış yere koyduğu ve 100 gramda 3.5 yerine 35 miligram demir bulunduğunu yazdığı öne sürülen hata konuşuluyordu.
1929’da yapılan ölçümler, ıspanağın aslında demir açısından o kadar zengin olmadığını göstermişti. Segar bu gerçeğin farkındaydı.
Ancak, 1981’de T.J. Hamblin, British Medical Journal’da bu iddianın hatalı bilimsel verilere dayandığını yazdı. 19. yüzyılda yapılan ölçümlerde ondalık noktasının yanlış yere konduğu ve demir miktarının on kat fazla hesaplandığı yönünde anlatılan bir efsaneye dikkat çekti. Hamblin, ıspanağın lahana, Brüksel lahanası veya brokoliden daha iyi bir demir kaynağı olmadığını ve Popeye’ın demir için konserve kutularını çiğnemenin daha faydalı olacağını ileri sürdü.
2010 yılına gelindiğinde, Nottingham Üniversitesi’nden adli tıp uzmanı Dr. Mike Sutton, sıkça tekrarlanan bu hikâyenin kaynağını araştırmaya karar verdi. Özellikle, Emil Theodor von Wolff’un ıspanaktaki demir içeriğini on kat fazla hesapladığına dair anlatının izini sürmek istedi. İncelemelerinde, bu iddiayı destekleyen ilk makaleye sonradan hiçbir çalışmanın atıf yapmadığını fark etti.
Dr. Sutton haftalarca süren araştırmaları sonucunda önemli bir sonuca ulaştı: Böyle bir bilimsel makale hiç yoktu. Emil Theodor von Wolff’un bu konuda bir çalışması bulunmuyordu. Hatta 1981’den önce bilimsel literatürde ismine rastlanmıyordu bile.
Öte yandan Amerikalı araştırmacılar 1934 yılında, ıspanağın demir içeriğini gerçekte olduğundan 20 kat fazla gösteren veriler yayımlamıştı. Ancak bunun neden yapıldığına dair elde net bir bilgi bulunmuyor.
Ispanakta Demir Oranı Aslında Ne Kadardır?
Ondalık noktasında yapılmış bir hata olmasa bile, ıspanağın iyi bir demir kaynağı olduğu yönündeki inancın nasıl ortaya çıktığını anlamak zor değil. Gerçekte ıspanak, pek çok sebzeye göre daha yüksek demir içeriğine sahiptir. 100 gram ıspanakta yaklaşık 2.6 miligram demir bulunur. Bu miktar, 100 gram dana kontrfile biftekteki yaklaşık 2.5 miligrama kıyasla daha yüksektir.
Ancak işin tamamı bu kadar basit değil. Demir, gıdalarda farklı formlardadır. Etteki demiri vücut kolayca emer. Sebzelerdeki demirin ise emilimi daha zordur. Emilim üzerinde başka etkenler de rol oynar.
Bu farkları hesaba kattığımızda, ıspanak ve eti karşılaştırırken sayılar netleşir. Ispanaktaki non-hem demirin yalnızca yaklaşık %1.7’si vücut tarafından emilir. Yani 100 gram ıspanakta bulunan 2.6 miligram demirden gerçekte yalnızca yaklaşık 0.044 miligramı emilir. Buna karşılık dana bifteğinde demirin yaklaşık %20’si emilecektir. Bu da 100 gram etteki 2.5 miligram demirden yaklaşık 0.50 miligramın vücut tarafından kullanılması anlamına gelir.
Ispanaktaki demirin bu kadar az emilmesinin bir nedeni de içindeki diğer bileşiklerdir. Bir zamanlar yüksek oksalik asit içeriğinin önemli bir engel olduğu düşünülüyordu. Daha yeni çalışmalar ise asıl etkenin oksalik asit değil, ıspanakta bulunan polifenolik bileşikler olduğunu gösteriyor. Bu bileşikler demire bağlanarak çözünmeyen bileşikler oluşturur ve demirin emilimini azaltır.
Sonuç Olarak;
Demir için en iyi kaynak olmasa da ıspanak yememek için bir sebep yok. Özellikle A vitamini öncülleri olan karotenoidler açısından zengindir. A vitamini, görme sağlığı ve bağışıklık sistemi gibi birçok işlev için önemlidir. İyi bilinen bir karotenoid olan beta-karoten, havuca turuncu rengini verir. Ancak ıspanakta klorofilin yeşil rengi beta-karotenin rengini maskelediği için bu renk ortaya çıkmaz.
Demir içeriği konusunda göz kamaştırıcı olmasa bile ıspanak yemek için hala iyi nedenler var. Ispanakta bol miktarda A vitamini vardır. Bildiğimiz gibi A vitamini görme yeteneğimiz ve bağışıklık sistemimiz için oldukça önemlidir. Tüm bunların sonucunda ıspanak yemek sağlığımız açısından iyidir. Temel Reis’te zaten bu sebeple ıspanak yemekteydi.
Oksalik asidin demir emilimini azaltmadaki rolü sınırlı olabilir, ama ıspanak yedikten sonra yaşanan başka bir etkiye katkıda bulunur: “ıspanak dişi” etkisi. Bu, ıspanak yedikten sonra diş yüzeyinde hissedilen tebeşirimsi bir histir. Bunun nedeni, ıspanaktaki oksalik asidin tükürükteki ve ıspanaktaki kalsiyum iyonlarıyla tepkimeye girerek çözünmeyen kalsiyum oksalat oluşturmasıdır. Kalsiyum oksalat diş yüzeyini kaplar ve o karakteristik hissi veri
Sonuç olarak, Temel Reis ile demir arasındaki ilişki aslında bir efsanedir. Daha da önemlisi, bu bağlantının bir ondalık sayı hatasından kaynaklandığına dair herhangi bir kanıt yoktur. Yani bu anlatı, bir anlamda “efsanenin efsanesi”dir. Kesin olan bir şey var: İnsanlar hikâye anlatmayı sever. Ve bu, her yönüyle dikkat çekici ve etkileyici bir hikâyedir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Sutton, Mike. “SPINACH, IRON and POPEYE. Ironic lessons from biochemistry and history on the importance of healthy eating. Healthy scepticism and adequate citation.” (2010).
- The chemistry of spinach: the iron myth and ‘spinach teeth. Yayınlanma tarihi: 17 Temmuz 2018; Bağlantı: https://www.compoundchem.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
