Temelleri hem psikolojide hem de ekonomide yer alan davranışsal ekonomi insanların finansal bilgileri nasıl seçtiğini, işlediğini ve karar verdiğini anlamaya çalışır.
Neden bir ürünü nakit yerine kredi kartı ile alışveriş yaptığımız zamanlarda daha mutlu hissederiz? Ömrümüzün sonuna kadar borç ödeyeceğimizi bilmemize rağmen neden son model bir arabayı almaya hevesleniriz? Fazla da memnun kalmadığımız bir restoranda neden bahşiş verme ihtiyacı duyarız? Neden yerde bulduğumuz 100 lirayı kendi emeğimizle kazandığımıza göre daha kolay harcarız?
Bu ve bu gibi sorular finanstaki modeller, ölçümler ve denklemler ile cevaplanamaz. Bu soruların cevaplarına erişebilmemiz için insanın nörolojik yapısını, geçmişe dair yaşadığı deneyimlerden taşıdığı duyguları ve bunlara bağlı olarak geleceğe dair psikolojisini, bulunduğu toplumun sosyolojik yapısını irdelemek gerekir. Ekonomistler işin içinden çıkamadıklarında da davranışsal ekonomi diğer adıyla davranışsal iktisat kavramına odaklanmışlardır.
Davranışsal Ekonomi Nedir?
1950’li yılların ortalarından itibaren ortaya atılan ekonomik modellerin dayandığı temel nokta insanların rasyonel birer canlı olmaları nedeniyle finansal piyasalarda yaptıkları işlemlerde de rasyonel hareket edecekleri biçimindeydi. Diğer bir deyişle, insanların faydalarını (yani mutluluk veya zevki) optimize etmek için tutarlı kararlar aldıkları varsayılıyordu.
Faydayı maksimize edecek şekilde hareket etmek, beklenen fayda teorisi olarak bilinmektedir. Geleneksel ekonomi, kişinin 10 Dolar kazandığında hissettiği mutluluk seviyesinin, 10 Dolar kaybettiğinde hissettiği üzüntü düzeyine eşit olacağını tahmin eder. Bununla birlikte, 1970’lerin sonlarında bazı iktisatçılar, bu bakış açısında bazı sorunlar tanımlamaya başlayacaklardı.
Nobel ödülüyle taçlanan çalışmalar serisi, modern davranışsal ekonominin temelleri olarak görülmektedir.
Matematiksel psikolog Amos Tversky ve meslektaşı Daniel Kahneman olaylara farklı bakmaya başladılar ve davranışsal ekonomi alanının kurulmasına neden oldular. Geleneksel ekonomiden farklı olarak, davranışsal ekonomi, insanların rasyonel olduğu varsayımını bir kenara atar. Aksine, insanların irrasyonel olduğunu, ancak güdülerimizi tanımlayabileceğimizi ve böylece kararlarımızı haklı çıkarabileceğimizi varsayar. Bunun neden böyle olduğunu incelemeyi amaçlar.
Davranışsal ekonomi, beklenen fayda teorisini ortadan kaldırır. İnsanların aslında tüm paraya aynı şekilde değer vermediğini bizlere gösterir. Tversky ve Kahneman, 1979 tarihli “Beklenti Teorisi: Risk Altında Karar Analizi” başlıklı makalelerinde “beklenti teorisi” olarak adlandırdıkları bu olguyu özetlediler.
Beklenti teorisi risk ve belirsizlik altında verilen kararları konu almaktadır. Kahneman ve Tversky tarafından 1979 yılında yaptıkları ve beklenti teorisinin temelini oluşturan çalışmalarında, kayıptan veya riskten kaçınma olgusunun bireylerin verdikleri kararlar üzerindeki etkilerini deneylerle incelediler.
İlerleyen süreçte Tversky ve Kahneman modellerini geliştirmeye devam ettiler. Sonucunda da 1992’de teoriyi genişleten ve kayıptan kaçınma kavramını somutlaştıran bir makale daha yayınladılar. 2002’de Kahneman, beklenti teorisinin davranışsal ekonomiye yaptığı katkılardan dolayı Nobel Ekonomi Ödülü’ne layık görüldü. Ne yazık ki, Tversky altı yıl önce vefat etmişti ve ödül ölümünden sonra verilmedi.
Beklenti Teorisi Bizlere Ne Anlatmak İster?
Olası kazanç ve kayıplar açısından eşit iki farklı seçenek sunulmuş bir kişi olsun. Bu kişi iki seçimin sonucu aynı olsa bile muhtemel kazanç getiren seçeneği seçme eğiliminde olacaktır. Kısaca eşit kayıp ve kazançlarımızın bize faydası aynı değildir. Beklenti teorisi, kayıpların bizi daha fazla etkilediğini iddia eder. Çünkü eşdeğer kazançlar aynı olsa da zarar etmekle ilgili şeyler duymak bizde daha büyük duygusal yıkıma yol açar.
İkili projelerini geliştirirken bir dizi çalışma yaptı. Birinci deneyde, deneklere, potansiyel kazanç ve kayıplarla ilgili iki karar verme süreci içeren sorular sordular. Örneğin, %100 kesinlik ile 1000$ veya %50 kesinlik ile 2500$ kazanma şansınız var. Hangisini seçersiniz?
Şaşırtıcı olmayan bir şekilde, insanlar daha azıyla yetinmeyi tercih ettiler. Ancak Kahneman ve Tversky, soruyu bu sefer tersine çevirdi. Yani bu sefer deneklere %100 kesinlik ile 1000$ veya %50 kesinlik ile 2500$ kaybetme riskleri olduğunda hangisini seçeceklerini sordu. Deneklerin çoğu, önemli ölçüde daha fazla kaybetme riskini üstlenerek, ikinci seçeneği tercih etti.
Davranışsal ekonominin amacı, insanların neden bu tip kararları aldıklarını anlamaktır. İnsanlar için en iyi olan sonuçlar olsa da, çoğu zaman insanlar bu sonuçları seçmezler. Davranışsal ekonomi ise insanların neden rasyonel olmamayı seçtikleri konusunda yaptığı çalımalar ile karşımıza çıkar.
Çalışmalar çerçeveleme, sezgisel yöntemler, kayıp kaçınma ve batık maliyet yanılgısı gibi birçok ilke etrafında oluşturulmuştur. Ayrıca n 1996’da nöroloji de davranışsal ekonomiye dahil olmuş ve nöroekonomi kavramı doğmuştur.
Sonuç olarak
Davranışsal ekonomi kapsamında incelenen kavramların ve modellemelerin gündelik hayattaki karşılıkları oldukça fazladır. Konu ile ilgili yapılan çalışmaların devam ettikçe elde edilen bulguların politika, finansal piyasalar ve bireysel insanlar üzerinde etkileri olması muhtemeldir.
Davranışsal ekonominin bir dezavantajı, insanları ve onların karar verme mekanizmalarını aldatmak veya manipüle etmek için de kullanılabilmesidir. Günümüzde şirketlerin, ürünlerinin satışlarını artırmak için giderek daha fazla davranışsal ekonomi ile ilgili araştırmaları destekledikleri bilinen bir gerçektir.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- What Is Behavioral Economics? Theories, Goals, and Applications. Yayınlanma tarihi: 24 Nisan 2024. Kaynak site: Investopia. Bağlantı: What Is Behavioral Economics? Theories, Goals, and Applications
- Rangel A, Camerer C, Montague PR. A framework for studying the neurobiology of value-based decision making. Nat Rev Neurosci. 2008 Jul;9(7):545-56. doi: 10.1038/nrn2357. Epub 2008 Jun 11. PMID: 18545266; PMCID: PMC4332708.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
