Bir arkadaşınızın şu oyunu oynamayı önerdiğini hayal edin. Kendisi bir bozuk parayı havaya atacak ve sizin de yazı mı yoksa tura mı geleceğini tahmin etmeniz gerekiyor. Eğer tura gelirse 3$ kazanacaksınız. Ancak yazı gelirse 3$ kaybedeceksiniz.
Bu durumda, kazanacağınız veya kaybedeceğiniz miktar aynı. Ayrıca atılan paranın adil olduğunu varsayarsak her birinin olma olasılığı %50. Bu oyunu oynamayı seçer miydiniz? Ya arkadaşın kuralları değiştirirse? Mesela madeni para tura gelirse 5 dolar alacaksınız ama yazı gelirse 3 dolar kaybedeceksiniz. Bu durumda kazanç ve kayıp farklılaştı. Şimdi oyunu oynamak ister misiniz?
Şimdi, arkadaşınızın farklı bir oyun oynamayı önerdiği başka bir durumu hayal edin. Sıradan bir zar atacak. Birden dörde kadar herhangi bir sayı atarsa, 3$ kazanacaksınız. Ancak, beş veya altı atarsa, 3$ kaybedeceksiniz. Bu durumda, kazanç ve kayıp yine eşittir. Ancak farklı olasılıklar vardır: %66 kazanma şansı (6’da 4) ve %33 kaybetme şansı (6’da 2) mevcuttur. Bu oyunu oynar mısınız?
Bunlar, farklı kazanç ve kayıp durumlarına sahip örneklerdi. Başka bir soru daha soralım. Birisi sizden garantili 3$ veya %80 olasılıkla 6$ almak arasında seçim yapmanızı istesin. Hangi seçeneği seçerdiniz? Veya size şimdi 3$ vereceğini veya 2 hafta beklerseniz 10$ vereceğini teklif etsin. Tercihiniz hangi seçenekten yana olurdu?
Yukarıda sorduğumuz sorulara verilen cevaplar bu yazımızın konusu olan beklenti teorisi kapsamında ele alınır. ( Cevapları yazının ilerleyen kısmında vereceğiz.) Beklenti teorisi, kayıpların bizi daha fazla etkilediğini iddia eder. Çünkü eşdeğer kazançlar aynı olsa da zarar etmekle ilgili şeyler duymak bizde daha büyük duygusal yıkıma yol açar. Beklenti teorisini anlamak için işe beklenen fayda tanımı ile başlamalısınız.
Beklenen Fayda Teorisi Nedir?
1950’li yılların ortalarından itibaren ortaya atılan ekonomik modellerin dayandığı temel nokta insanların rasyonel birer canlı olmaları nedeniyle finansal piyasalarda yaptıkları işlemlerde de rasyonel hareket edecekleri, ilgili tüm bilgilere ulaşabilecekleri ve bu bağlamda beklenen faydalarını maksimize edecek şekilde kararlar alacakları biçimindeydi.
Faydayı maksimize edecek şekilde hareket etmek, beklenen fayda teorisi olarak bilinmektedir. Geleneksel ekonomi, kişinin 10 Dolar kazandığında hissettiği mutluluk seviyesinin, 10 Dolar kaybettiğinde hissettiği üzüntü düzeyine eşit olacağını tahmin eder. Kayıplar ve kazançlar eşit olarak değerlendirilir.
Bununla birlikte, 1970’lerin sonlarında bazı iktisatçılar, geleneksel iktisadın bu bakış açısında bazı sorunlar tanımlamaya başlayacaklardı. Beklenen fayda, insanların nasıl davranması gerektiğini doğru bir şekilde tanımlayabilse de, insanların gerçekte nasıl davranacaklarını tam olarak tahmin edemiyordu.
Nobel ödülüyle taçlanan çalışmalar serisi, modern davranışsal ekonomi ve davranışsal
finansın temelleri olarak görülmektedir.
Matematiksel psikolog Amos Tversky ve meslektaşı Daniel Kahneman olaylara farklı bakmaya başladılar ve davranışsal ekonomi alanının kurulmasına yardımcı oldular.
Beklenti Teorisi Nedir?
Davranışsal ekonomi, beklenen fayda teorisini ortadan kaldırır. İnsanların aslında tüm paraya aynı şekilde değer vermediğini bizlere gösterir. Tversky ve Kahneman, 1979 tarihli “Beklenti Teorisi: Risk Altında Karar Analizi” başlıklı makalelerinde “beklenti teorisi” olarak adlandırdıkları bu olguyu özetlediler
Beklenti teorisi risk ve belirsizlik altında verilen kararları konu almaktadır. Kahneman ve Tversky tarafından 1979 yılında yaptıkları ve beklenti teorisinin temelini oluşturan çalışmalarında, kayıptan veya riskten kaçınma olgusunun bireylerin verdikleri kararlar üzerindeki etkilerini deneylerle incelemişlerdir. Bu deneylerde de aslında başlangıçta size sorduğumuz soruların benzerleri üzerinde çalışmışlardı.
İlerleyen süreçte Tversky ve Kahneman modellerini geliştirmeye devam ettiler. Sonucunda da 1992’de teoriyi genişleten ve kayıptan kaçınma kavramını somutlaştıran bir makale daha yayınladılar. 2002’de Kahneman, beklenti teorisinin davranışsal ekonomiye yaptığı katkılardan dolayı Nobel Ekonomi Ödülü’ne layık görüldü. Ne yazık ki, Tversky altı yıl önce vefat etmişti ve ödül ölümünden sonra verilmedi.
Beklenti Teorisi Bizlere Ne Anlatmak İster?
Beklenti teorisine göre bireyler kayıplardan sakınmak için risk almalarına karşın kazançlar söz konusu olduğunda riskten kaçınmaktadırlar. Teorinin varsayımlarına göre insan davranış şekilleri iki yönde ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birincisi, kişilerin sahip oldukları duygular aldıkları kararlarda olumsuz bir etkiye yol açmaktadır. İkincisi ise, bilişsel önyargılar, bireylerin rasyonel karar vermelerini zorlaştırmaktadır.
Beklenti teorisi önemlidir. Sonucunda kazançları ve kayıpları nasıl farklı şekilde anladığımızı ve değerlendirdiğimizi ve dolayısıyla ekonomik kararları nasıl aldığımızı açıklar. Beklenti teorisinin ortaya atılmasının ardından, finansal kararları etkileyen bilişsel ve duygusal yanlılıkları açıklayan çok sayıda çalışma yapılmıştır.
Muhtemel soruların cevaplarını merak ediyorsunuz. Şekil 1’deki oyuna geri dönelim. Aslında oyunun ilk versiyonu insanların oynamaktan hoşlanmadığı bir oyun türüdür. Kazancın, kayıptan fazla olduğu ve kazanma ve kaybetme şanslarının eşit olduğu ikinci versiyonda sunulan oyunu insanlar daha çok tercih edecektir.
Yani insanlar, kazanmaktan çok kaybetmekten hoşlanmazlar. Araştırmacılar bunu kayıptan kaçınma olarak isimlendirir. Aslında diğer tüm soruların cevapları da kayıptan kaçınılacak biçimde verilecektir. Örneğin gelecekte alacağınız 10 dolar yerine şimdi alacağınız 3 doları tercih edersiniz.
Benzer bir biçimde garantili 3$ veya %80 olasılıkla 6$ arasındaki tercihiniz de garantili olandan yana olacaktır. Çoğumuz kazanmanın verdiği heyecan yerine, kaybetmenin verdiği üzüntüye odaklanırız ve bunu deneyimlemek istemeyiz. Bu insan özelliği birçok kültürde kendini gösterir ve bunun evrimsel bir temeli olduğu düşünülmektedir.
Sonuç olarak;
Kahneman ve Tversky, deneysel psikoloji alanında karar vermeye ilişkin çeşitli örnekler üzerinde ulaştıkları bulguları sunan çalışmalarıyla, davranışsal finansın gelişimine büyük katkılar sağlamışlardır. Davranışsal ekonomi kapsamında incelenen kavramların ve modellemelerin gündelik hayattaki karşılıkları oldukça fazladır.
Konu ile ilgili yapılan çalışmaların devam ettikçe elde edilen bulguların politika, finansal piyasalar ve bireysel insanlar üzerinde etkileri olması muhtemeldir. Ayrıca göz atmak isterseniz: Davranışsal Ekonomi: İşin İçine İnsan Psikolojisi Girerse
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Prospect Theory; Bağlantı: https://thedecisionlab.com/reference-guide/economics/prospect-theory
- Kahneman, D., & Tversky, A. (1979). Prospect theory. An analysis of decision making under risk. Econometrica, 47(2), 263-292. https://doi.org/10.21236/ada045771
- Chen, J. (2020, July 28). Prospect Theory: What It Is and How It Works, With Examples Investopedia. https://www.investopedia.com/terms/p/prospecttheory.asp
- Harley, A. (2016, June 19). Prospect Theory and Loss Aversion: How Users Make Decisions. Nielsen Norman Group. https://www.nngroup.com/articles/prospect-theory/
- Kahneman D (2022) Human Riddles in Behavioral Economics. Front. Young Minds. 10:1014522. doi: 10.3389/frym.2022.1014522
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
