Argumentum ad verecundiam veya otoriteye başvurma, bir kişinin bir alanda otorite olan birinin görüşlerini, tartışma sırasında kendi argümanını desteklemek için kullanmasıyla yaptığı bir mantık hatasıdır. Otoriteye başvurma yani bir konu hakkında uzman görüşü alma elbette yanlış bir şey değildir. Ancak sorun, bir kişinin otoritesi önemli ölçüde kusurlu, yetersiz ya da eksik olduğunda ortaya çıkacaktır.
Örneğin tıp eğitimi almamış olmasına rağmen tıbbi herhangi bir konu hakkında uzman gibi davranan bir sosyal medya içerik üreticisini düşünün. Ya da aldığı ilk yardım sertifikasına ya da online bir eğitim belgesine güvenerek kendine uzman görünümü veren bir kişiyi düşünün. Bu kişinin belli bir argümanı savunması ve siz de bu argümanı başka bir tartışmada kullanmanız durumunda sahte otoriteye başvurmuş olursunuz.
Bilimin en önemli kurallarından biri, otoriteden gelen açıklamalara güvenmemektir. Otorite kaynaklı açıklamaların hatalı çıktığı çok sayıda acı örnek yaşanmıştır. Ancak bu cümlenin anlamı yanlış anlaşılmamalıdır.
Bilimin başarılı olmasının nedenlerinden biri, özünde bir hata düzeltme mekanizması ile birlikte yapılanmış olmasıdır. Bu da bilimsel yöntemdir. (Bilimsel Yöntem: Evrenin Sırlarını Çözmek İçin En Etkili Aracımız). Bu yazıda ele alacağımız sahte otorite yanılgısı bilimi daha çok bir amaç değil de bir araç olarak kullanan kişilere inanma eğilimimiz ile ilgilidir.
Sahte Otoriteye Başvurma Örnekleri
Sahte otoriteye başvurmanın bir örneği, tıp alanında hiçbir uzmanlığı olmamasına karşın ününe dayanarak bir diyet tavsiyesinde bulunan popüler bir film yıldızı olsun. Bu kişi yapmış olduğu diyetin faydalarını kendi sosyal medya hesaplarında aktarırken, bir pazarlamacı da onu referans göstererek bu diyeti kar elde etmek amacı ile kullanabilir. Bu kişileri takip eden kişilerde kolaylıkla işin arka planını tam anlamadan bu safsatanın tuzağına düşeceklerdir.
Sorun bu takipçiler diyeti etrafına ” Uzmanlara göre X diyetinin faydaları kanıtlanmıştır.” gibi söylemlerle yaymaya başladıkları zaman çıkar. Hatta bu kişiler zaman içinde radikalleşip konu ile ilgili gerçek uzmanların görüşlerini bile kabul etmez hale gelebilirler.
Bu düşünce hatasının mantıksal biçimi: “Y konusunda uzman olan 1. kişiye göre Y doğrudur. Bu nedenle, Y doğrudur”. biçimindedir. Burada sorun elbette Y konusunda uzman olduğu düşünülen kişinin uzmanlığı şaibeli olduğu zaman ortaya çıkacaktır.
Mantık Hataları Nelerdir?
Mantık hataları, mantıksal yapısında veya öncüllerinde bir kusur içeren akıl yürütme modelidir. Buna bir örnek yanlış ikilemdir. Yanlış bir ikilem sınırlı sayıda seçeneğin yanlış bir şekilde birbirini dışlayan veya var olan tek seçenek olarak sunulduğu bir durumda ortaya çıkan mantıksal bir yanılgıdır.
Diğer bir deyişle sanki farklı seçenekler yokmuşçasına iki seçenekten birinin seçilmek zorunda olduğunun diretilmesidir. Örneğin, birinin C seçeneğinden bahsetmeden A veya B seçenekleri arasında seçim yapmamız gerektiğini söylediği bir durumda yanlış bir ikilem meydana gelir. Daha fazlası için bu yazıya da göz atabilirsiniz. Yanlış İkilem: Ya Siyahtır Ya da Beyaz Yanılgısı
Mantık Hataları İki Biçimde Karşımıza Çıkar
Mantık hataları temelde iki biçimde olur. Bunlardan ilki biçimsel ( formal) diğeri de gayri resmi (informal) olarak isimlendirilir. Biçimsel mantıksal yanlışlık, bir argümanın mantıksal yapısında argümanı geçersiz kılan bir kusur olduğunda ortaya çıkar. Argümanın sonucunun öncüllerine dayanmadığı durumlarda bu mantıksal hatayı yaparız.
Basit bir örnek şu biçimde olabilir. “Öncül 1: Yağmur yağıyorsa, gökyüzü bulutlu olacaktır. Öncül 2: Gökyüzü bulutlu. Sonuç: Yağmur yağıyor.” Oysa ki hepimiz biliyoruz ki havanın bulutlu olması yağmurun her zaman yağacağı anlamına gelmez. Bu nedenle her iki öncül doğru olsa da, yapısında bir kusur olduğu için argüman geçersizdir.
Gayri resmi bir mantıksal yanlışlık, bir argümanın öncüllerinde argümanı geçersiz kılan bir kusur olduğunda ortaya çıkar. Buna şöyle bir örnek verebiliriz. “Öncül 1: Meteoroloji sunucusu önümüzdeki hafta yağmur yağacağını söyledi. Öncül 2: Meteoroloji sunucusu her zaman haklıdır. Sonuç: Önümüzdeki hafta yağmur yağacak.”
Bu akıl yürütmede de bir sorun vardır. Bu sorun hava durumu sunucusunun her zaman haklı olduğu varsayımımızdır. Argümanın mantıksal yapısı geçerli olsa bile, kusurlu bir önermenin kullanılması, genel argümanın sağlam olmadığı anlamına gelir. Bu mantıkla baktığımız zaman yazımızda ele aldığımız sahte otorite mantık hatası ikinci türe aittir.
Bu arada mantıksal yanılgılar ve bilişsel önyargılar birbirine benzer gibi görünse de iki farklı olgudur. Mantıksal yanılgılar temelinde kusurlu tartışma kalıplarıdır. Bu nedenle felsefi bir kavram olarak ele alınırlar. Oysa ki bilişsel önyargılar insanların düşünce sistemindeki sistematik hatalardır ve bu nedenle psikolojik bir kavramdırlar.
Bilişsel önyargılar, özellikle de kökleri insanların sezgilerine dayandığında, genellikle daha temel bir düşünce düzeyinde ortaya çıkar. Mantık hataları insanların nasıl düşündükleri ve birbirleriyle nasıl iletişim kurdukları konusunda önemli bir rol oynar. Bu yüzden onları anlamak önemlidir.
Sahte Otoriye Yanılgısı İle Nasıl Baş Edilmelidir?
Bu arada sahte otorite yanılgısı temelinde otoriteye ya da uzmanlığa başvurma yanılgısına çok benzer. Bu yanılgı da bir argümanın sahibinin ilgili alanda otorite olmasının, o argümanın otomatik olarak doğru olmasını gerektirmesi biçiminde düşünülebilir. Bunu şu biçimde örneklendirebiliriz. “A Kişisi, X alanında otorite olarak kabul edilmektedir. Bu kişi alanı ile ilgili olarak bir iddiada bulunsun. Bu iddia kesin doğrudur.”
Oysa ki hepimizin de bildiği gibi bir kişi bir konuda uzman ve otorite olsa bile onun da yanılma ve hata yapma payı her zaman vardır. Bir kişi ne kadar başarılı olursa olsun, bu başarıları onun argümanını doğru kılmak için yeterli neden değildir. Onun başarılarını doğru kılan şey, veri, kanıt, deney, gözlem gibi objektif gerçeklerdir. Sahte otorite yanılgısı ise otorite olarak kabul ettiğimiz kişilerin ilgisiz kimlik bilgileri veya uzmanlığı varsa ortaya çıkacaktır.
Bu tip bir yanılgı ile başa çıkmak için yapmanız gereken ilk şey elbette söz konusu otoritenin neden yanlış olduğunu açıklamaktır. Bu kişinin kimlik bilgilerinin neden şüpheli veya yetersiz olduğunu açıklayabilirsiniz.
Sonuç olarak;
En iyi hareket tarzı, kiminle konuştuğunuz ve neyi başarmayı umduğunuz gibi faktörlere bağlıdır. Bu nedenle bazen kişinin kendisi ile ilgii sorunları bazen de iddia ettiği konu ile ilgili sorunları ele alabilirsiniz. Ayrıca kimin gerçek bir otorite olduğunu açıklayabilirsiniz. Örneğin tıbbi tavsiyeler için bu kişinin ilgili bir kurumdan diploma sahibi olması gerektiğini vurdulayabilirsiniz.
Sahte otoriteye güvenmekten kaçınmak için, söz konusu kişinin hangi uzmanlığa sahip olduğunu sorgulayın. Eğer muğlaklık varsa da en iyisi siz bu kendisini sevseniz bile her dediğinin doğru olmama ihtimali olduğunu hatırlayın. Uzmanların fikirlerine önem verin. Ancak her uzmanım diyenin sözünü de fazla da ciddiye almayın.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- False Authority: When People Rely on the Wrong Experts. Bağlantı: https://effectiviology.com/
- Logical Fallacies: What They Are and How to Counter Them. Bağlantı: https://effectiviology.com/guide-to-logical-fallacies/
- Floridi, L. Logical fallacies as informational shortcuts. Synthese 167, 317–325 (2009). https://doi.org/10.1007/s11229-008-9410-y
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
