Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli bilim insanı ve mühendislerinden biri olan aynı zamanda Osmanlı dönemi astronomisinin son temsilcisi olarak kabul edilen Takiyüddin (1526-1585) matematik ve astronomi başta olmak üzere birçok alanda araştırmalar yaptı.
Astronomi ve doğa felsefesinden mühendislik, saatler, matematik ve mekaniğe kadar çok çeşitli konularda, çalışmalarının ayrıntılı açıklamalarını ve tartışmalarını içeren 90’dan fazla kitap yazdı. Özellikle trigonometri alanındaki çalışmaları oldukça önemlidir.
III. Murat döneminde İstanbul’da Tophane sırtlarında Takiyüddin tarafından kurulan gözlemevinin Osmanlı bilim tarihinde önemli bir yeri vardı.
Takiyüddin’in erken yaşamı hakkında günümüze çok az bilgi ulaştı. Suriye’nin Şam kentinde doğdu ve eğitiminin çoğunu Kahire’de tamamladı. Birçok Müslüman bilim insanı gibi o da teoloji ve İslam hukukunun temel müfredatının yanı sıra matematik, astronomi ve tıp da dahil olmak üzere bir dizi konuyu inceledi.
Çalışmalarından sonra Kahire’de bir medresede öğretmenlik yaptı. Bir gökbilimci olarak optikle ilgilenmeye başladı. Hatta incelemelerinden birinde erken bir teleskop formunu tanımladı.
Ancak mekanik cihazlar konusundaki dehasını bir saatçi olarak gösterdi. Takiyüddin aynı zamanda hidrolik mühendisliğine de ilgi duydu. Bu konuyu detaylı bir şekilde araştırdı. Devamında, Beni Musa kardeşler ve Cezeri’nin geleneğini devam ettirdi.
Su ile çalışan saatler ve sulama amaçlı kullanılan otomatlar tasarladı. Kitaplarından birinde bir buhar makinesi ve buhar türbininin işleyişini anlattı.
Takiyüddin ve İstanbul Gözlemevi
Osmanlı Devleti’nde 16. yüzyılda namaz vakitlerinin belirlenmesi, kıble yönünün tayin edilmesi ve takvimin hazırlanması için gökbilim kullanılmaktaydı. Ancak kurulan küçük çaplı rasathanaler gündelik hayata yönelik oldukları için uzun ömürlü olmamıştı.
Takiyüddin, Osmanlı İmparatoru Sultan II. Selim’in sarayında baş gökbilimci olarak çalışmaya başladı. II. Selim öldüğünde, III. Murad padişah oldu. Takiyüddin padişah III. Murad’dan daha modern ve daha doğru tahminler yapan bir rasathanenin kurulması için izin, yer ve ödenek aldı.
Bu gözlemevinde 16. yüzyılın en mükemmel gözlem araçları inşa edildi. Ayrıca astronomi kitaplarından oluşan bir kütüphane kuruldu.
Bu gözlemevinde inşa edilen gözlem araçları ile astronom Tycho Brahe’nin 1576 yılında kurduğu gözlemevindeki araçları arasında tam bir benzerlik olduğu bilinmektedir. En önemli astronomik icatlarından biri saatleri, dakikaları ve saniyeleri gösteren üç kadranlı mekanik bir saattir.
Bu saat astronomik amaçlarla özellikle yıldızların konumlarını belirlemek için kullanılmıştır. Önceki saatler astronomik amaçlarla kullanılacak kadar hassas olmadığından, bu 16. yüzyıl astronomisinin en önemli yeniliklerden biri olarak kabul edilir.
İstanbul Gözlemevi’nin Sonu
Gözlemevi, kuruluşundan kısa bir süre sonra Ocak 1580’de yıktırıldı. Rasahathanenin yıktırılma sebebi kesin olarak bilinmese de 1577 yılında gözlenen kuyrukluyıldızın ve 1578 yılında meydana gelen veba salgınının devamında uğursuzluk ile ilişkilendirilmesinin rol oynadığı iddia edilmektedir.
Bazı kaynaklar ise bilime muhalif bir tarikatın yıkım kararının alınmasında etkili olduğunu belirtmektedir. Kimi kaynaklara göre de yaptığı yanlış bir tahmin nedeniyle padişahı sinirlendirmiş ve bu nedenle rasathane yıkılmıştır. İddialar muhtelif ve cevap da tarihe gömülmüş durumda.
Neyse ki, Takiyüddin keşiflerinin ve icatlarının kayıtlarını tutup, bunları yayınlamıştır. Toplamda 90 kitabında 24’ü günümüze ulaşmış durumdadır. Takiyüddin 1585 yılında öldü. Çalışmalarının önemi Rönesans dönemi Avrupa’sında fark edildi. Bir çok bilim insanı ve mühendis onun fikirlerini geliştirerek günümüz dünyasına yön verdi.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Engineers; D.K. Publishing; 2015
- Osmanlı Türklerinin en büyük astronomu ve çalışmaları: Takîyüddîn ve İstanbul Gözlemevi; https://bilimveutopya.com.tr/
- Taqi al-Din Muhammad ibn Ma’ruf; https://islam.wikia.org/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
