Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli bilim insanı ve mühendislerinden biri olan aynı zamanda Osmanlı dönemi astronomisinin son temsilcisi olarak kabul edilen Takiyüddin (1526-1585) matematik, astronomi, fizik, optik, mekanik ve tıp konularında pek çok yapıt kaleme almış çok yönlü bir bilim insanıdır.
Bilim tarihinde dikkat çeken diğer bir başarısı ise İstanbul Gözlemevi’ni kurmasıdır. Türk bilim tarihinin dönüm noktalarından biri olan bu girişim ne yazık ki basit siyasi çekişmelere alet edilerek kısa süre içerisinde başarısızlığa uğramış ve İstanbul Gözlemevi 1583’te yıkılmıştır.
Takiyüddin bin Maruf-i Kimdir?
Takiyüddin’in erken yaşamı hakkında günümüze çok az bilgi ulaştı. Suriye’nin Şam kentinde doğdu ve eğitiminin çoğunu Kahire’de tamamladı. Birçok Müslüman bilim insanı gibi o da teoloji ve İslam hukukunun temel müfredatının yanı sıra matematik, astronomi ve tıp da dahil olmak üzere bir dizi konuyu inceledi.
Hayatıyla ilgili kaynaklarda ilk eğitimini dönemin önemli bilginlerinden, babası Marûf efendiden aldığı belirtilmektedir. Bunun yanı sıra İstanbul’da bulunan tanınmış bilginlerden dersler aldığı ve bu eğitim sonucunda astronomi ve matematik konularında derinleştiği bilinmektedir.
Eğitimini tamamladıktan sonra bir süre için Mısır’a gidip Kahire’de çeşitli medreselerde, İstanbul’a döndükten sonra da Edirnekapı Medresesi’nde ders vermiş olması aldığı eğitimin nitelikli olduğunun açık bir göstergesidir.
Takîyüddîn’in hayatındaki en önemli değişim ise 1571 yılında padişahı II. Selim tarafından Müneccimbaşılığa (saray astronomu) getirilmesidir. Osmanlı Devleti’nde 16. yüzyılda namaz vakitlerinin belirlenmesi, kıble yönünün tayin edilmesi ve takvimin hazırlanması için gökbilim kullanılmaktaydı.
Ancak kurulan küçük çaplı rasathanaler gündelik hayata yönelik oldukları için uzun ömürlü olmamıştı. 1577 yılından itibaren, dönemin padişahı III. Murad’ın fermanıyla fermanıyla Tophane sırtlarında daha modern ve daha doğru tahminler yapan bir rasathanenin kurulması için izin, yer ve ödenek alacaktı.
Takiyüddin’in Bilime Katkıları Nelerdir?
Takiyüddin’in bilimsel çalışmalarının temelini astronomi oluşturur. En değerli çalışması olan Sidre el-Müntehâ bu alanda hazırlanmış seçkin kitaplardan biridir. Astronominin yoğun matematik gerektirmesi dolayısıyla, geleneksel astronomi kitaplarının bir bölümü matematiğe, özellikle de trigonometriye ayrılırdı. Bu nedenle Takiyüddin de trigonometri ile ilgili çalışmalar yapmış ve bu konuda bir kitap yazmıştır.
Kitabında sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjanttan söz etmiş, tanımlarını vermiş, kanıtlarını yapmış ve cetveller hazırlamıştır. Ancak daha önemlisi, trigonometrik fonksiyonların kesirlerini ilk defa ondalık kesirlerle göstermişti. Ayrıca birer derecelik aralarla 1°’den 90°’ye kadar sinüs ve tanjant tabloları oluşturmuştur.
Batı’da bu konuda çalışan ilk kişinin Simon Stevin (1548-1620) olduğu bilinmektedir. Bu durumda çok daha önceden ondalık kesirleri bildiği ve kullandığı ortaya çıkmaktadır. ( Detaylar için: Ondalık Sayılar Neden Bazı Ülkelerde Nokta Bazılarında İse Virgül İle Gösterilir?)
Kendisinin ayrıca bir gökbilimci olarak optikle ilgilendiği ve hatta incelemelerinden birinde erken bir teleskop formunu tanımladığı bilinmektedir. Takiyüddin aynı zamanda hidrolik mühendisliğine de ilgi duymuştur.
Kendisinin su ile çalışan saatler ve sulama amaçlı kullanılan otomatlar tasarladığı bilinmektedir. Ayrıca kitaplarından birinde bir buhar makinesi ve buhar türbininin işleyişini de anlatmıştır.
Takiyüddin ve İstanbul Gözlemevi
İstanbul Gözlemevi, klasik dönem İslâm dünyasındaki büyük ve dakik gözlem araçları yapma geleneğinin devamı olarak, XVI. yüzyılın en mükemmel gözlem araçlarının yer aldığı bir gözlemevidir. Ayrıca bu gözlemevinde inşa edilen gözlem araçları ile astronom Tycho Brahe’nin 1576 yılında kurduğu gözlemevindeki araçları arasında tam bir benzerlik olduğu bilinmektedir.
En önemli astronomik icatlarından biri saatleri, dakikaları ve saniyeleri gösteren üç kadranlı mekanik bir saattir. Bu saatin nasıl çalıştığını aşağıdaki videoda görebilirsiniz.
Bu saat astronomik amaçlarla özellikle yıldızların konumlarını belirlemek için kullanılmıştır. Önceki saatler astronomik amaçlarla kullanılacak kadar hassas değildi. Bu nedenle, bu çalışma 16. yüzyıl astronomisinin en önemli yeniliklerden biri olarak kabul edilir.
İstanbul Gözlemevi’nin Sonu
Ancak ne yazık ki her güzel şeyin bir de sonu vardır. Bu sondan da İstanbul Gözlemevi de kaçamayacaktı. Sonucunda bu gözlemevi, kuruluşundan kısa bir süre sonra Ocak 1580’de yıktırıldı. Rasahathanenin yıktırılma sebebi kesin olarak bilinmemektedir.
Ancak 1577 yılında gözlenen kuyrukluyıldızın ve 1578 yılında meydana gelen veba salgınının devamında uğursuzluk ile ilişkilendirilmesinin rol oynadığı iddia edilmektedir.
Bazı kaynaklar ise bilime muhalif bir tarikatın yıkım kararının alınmasında etkili olduğunu belirtmektedir. Kimi kaynaklara göre de yaptığı yanlış bir tahmin nedeniyle padişahı sinirlendirmiştir. Devamında da bu nedenle rasathane yıkılmıştır. İddialar muhtelif ve cevap da tarihe gömülmüş durumda.
Sonuçta gözlemevinin yıktırılmış olması, hem Takiyüddin’in bilimsel çalışmalarını hem de Osmanlılardaki astronomi çalışmalarını olumsuz yönde etkilemiştir.
Oysa Kepler Batı’da Brahe’nin gözlemlerini kullanarak büyük bir başarı sağlamış, astronomide yepyeni ufuklar açmıştır. ( Detaylar için: Tycho Brahe: Çıplak Gözle Gözlem Yapan Bir Garip Astronom)
Neyse ki, Takiyüddin keşiflerinin ve icatlarının kayıtlarını tutup, bunları yayınlamıştır. Toplamda 90 kitabında 24’ü günümüze ulaşmış durumdadır. Takiyüddin 1585 yılında öldü. Çalışmalarının önemi Rönesans dönemi Avrupa’sında fark edildi.
Bir çok bilim insanı ve mühendis onun fikirlerini geliştirerek günümüz dünyasına yön verdi. Bizler ise onun adını ne yazık ki oldukça yakın zamanda hatırlamaya başladık. Yazının devamında göz atmak isterseniz: Prag Astronomik Saat Kulesi (Prag Orloj) Neden Önemlidir?
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Engineers; D.K. Publishing; 2015
- Osmanlı Türklerinin en büyük astronomu ve çalışmaları: Takîyüddîn ve İstanbul Gözlemevi; https://bilimveutopya.com.tr/
- Taqi al-Din Muhammad ibn Ma’ruf; https://islam.wikia.org/
- Hüseyin Gazi Topdemir, Osmanlı Biliminin Öncülerinden: Takîyüddîn; Bilim Teknik Ağustos 2010
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
