Düz dünyacıları dinlemeyin, yanılıyorlar; Dünya yuvarlaktır. Ama dünyanın neden yuvarlak olduğunu hiç merak ettiniz mi? Aslında 1519’da Portekizli kaşif Ferdinand Magellan’ın dünyanın etrafından dolaşmayı başardığı zamandan beri Dünya’nın yuvarlak olduğunu biliyoruz. Günümüzde de bir çok kişi kendi gözleriyle yuvarlak, mavi gezegenimize bakma şansına sahip oldu.
Biliyoruz ki, Dünya, Ay ve Güneş sistemimizde keşfettiğimiz her gezegen yuvarlak veya küreseldir. imdi asıl sorumuza dönelim, peki ama neden? Cevabı aslında tahmin etmiş olabilirsiniz. Kısa cevap istiyorsanız da verelim. Yerçekimi nedeniyle tüm gezegenler yuvarlaktır.
Kütlenin etkilerinden biri de başka kütleleri çekmesidir. Bilgisayarınız, arabanız ve hatta bir bina gibi küçük nesneler için yerçekimi kuvveti çok küçüktür. Ancak milyonlarca ve hatta trilyonlarca ton kütleye sahip olduğunuzda, yerçekiminin etkisi gerçekten artar. Tüm kütle diğer tüm kütleyi çeker ve en verimli şekli yaratmaya çalışır. Bu da yaklaşık olarak bir küredir. Ancak biraz daha detaylı bir cevap isterseniz, tüm gezegenlerin neden bu biçimde yapılandığını anlamak için zamanda geriye gitmemiz gerekiyor.
Gezegenler Neden Her Zaman Yuvarlak Bir Form Alıyor?
Dünya ve tüm gezegenler yuvarlaktır, çünkü gezegenler oluştuğunda, esasen çok sıcak sıvı olan erimiş malzemeden oluşuyorlardı. Dünya ve diğer gezegenler oluşurken, yerçekimi tüm gazı ve tozu kümeler halinde topladı. Çarpışmalar malzemeyi sıcak ve erimiş hale getirdi ve yerçekimi bir küre yapmak için hepsini mümkün olduğunca içe doğru çekti. Daha sonra tüm erimiş malzeme bu küresel formda soğudu ve sertleşti. Yerçekimi her yönde eşit çalıştığı için giderek küresel bir form almaya başladı.
Ancak yıldızlar, gezegenler ve gezegenlerin uyduları yuvarlak şekle sahipken daha küçük gökcisimleri, örneğin asteroitler, şekilleri düzensiz olabilir. Asteroitler gibi daha küçük nesneler için, nesneyi bir küre biçimine olmaya zorlayan yerçekimi kuvveti, nesnenin gücünün üstesinden gelmek için yeterli değildir.
Ancak belirli bir kütle ve boyutun üzerine çıktığınızda, nesnenin gücü yerçekimi kuvvetinin onu bir küre haline getirmesine karşı duramaz. Bu nedenle çapı yaklaşık 950 kilometre olan Ceres cüce gezegeni küresel bir şekle sahipken, uzunluğu yaklaşık 34 kilometre olan Eros asteroidinin şekli yer fıstığına benzer. Aslında, Uluslararası Astronomi Birliği 2006’da bu özelliğin bir nesnenin gezegen olarak kabul edilmesi için şartlardan biri olduğuna karar vermiştir.
Gezegenler mükemmel bir küre midir?
Güneş sistemimizdeki tüm gezegenler yuvarlak olsa da, bazıları diğerlerinden daha yuvarlaktır. Merkür ve Venüs bu konuda başı çekmektedir. Bu ikili, mermer gibi neredeyse mükemmel kürelerdir. Ancak bazı gezegenler o kadar da mükemmel değildir.
Cisimlerin kendi etrafında dönüş hızı arttıkça merkez kaç etkisi ekvatorda kendini daha çok hissettirir. Dolayısıyla ekvatorda yerçekimi daha az, kutuplarda ise daha fazladır. Kutuplar daha çok çekildiği için Dünya sanki kutuplardan basık, ekvator kısmından şişik gibi gözükür. Bu nedenle, Dünya bir küre olmaya yakındır, ama tam olarak değildir. Geoit biçimindedir. Geoit, küre olarak adlandırılan geometrik şeklin iki tarafından basık olan halidir.
Peki ya diğer gezegenler?
Satürn, güneş sistemimizdeki tüm gezegenler arasında, % 10,7 ile, kutuplarda en şişkin olanıdır. Diğer bir deyişle, Satürn gezegeni çok basıktır – küresel değildir – çünkü çok hızlı döner. Devamında % 6,9 ile Jüpiter gelir. Jüpiter, Dünya’nın yaklaşık 320 katı kütleye sahip devasa bir gezegendir. Yaklaşık on saat içinde kendi ekseni üzerinde bir kez döner.
Dünya ve Mars bu devasa kütleye göre çok daha küçüktür ve bu gaz devleri kadar hızlı dönmezler. Dünya ekvatorda % 0,3 ve Mars da % 0,6 daha şişkindir. Ayrıca gezegenlerdeki dağlar ve vadiler, gezegeni mükemmel bir küre olmaktan uzaklaştır. Dünyanın en yüksek dağları ortalama 8000 metre yüksekliğindedir ve yerçekimi onların çok daha yükseğe çıkmasını engeller. Bu sayede de küresel formumuzu korumaya devam edebiliriz.
Evrende Bilinen En Yuvarlak Cisim: Kepler 11145123
Geçtiğimiz yıllarda Max Planck Güneş Sistemi Araştırma Enstitüsü’nden Laurent Gizon ve Almanya’daki Gottingen Üniversitesi’nden araştırmacılar, Kepler 11145123 yıldızının basıklığını eşi görülmemiş bir hassasiyetle ölçmeyi başardılar. Araştırmacılar 4 yıl boyunca yıldızın salınımını, ışımasındaki dalgalanmaları ve manyetik alanındaki değişiklikleri gözlemleyerek bu sonucu elde ettiler.
Yarıçapı 1,5 milyon kilometre olan yıldızın ekvatordaki yarıçapı kutuplarından sadece 3 kilometre daha fazla. Yani bu yıldız neredeyse mükemmel bir küre şekline sahip. Bunun nedeni ise yıldızın, kendi etrafında bizim Güneş’imizden 3 kat daha yavaş dönüyor. Bu da onun şeklinin bozulmasını azaltıyor.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Why is the Earth Round?; Yayınlanma tarihi: 10 Mart 2019; Bağlantı: https://www.universetoday.com/
- Why Are Planets Round?; Bağlantı: https://spaceplace.nasa.gov/
- Distant star Kepler 11145123 is roundest object ever observed in nature; Yayınlanma tarihi: 17 Kasım 2016; Bağlantı: https://astronomynow.com/
- Why are planets round?; yayınlanma tarihi: 7 Temmuz 2021; Bağlantı: https://theconversation.com/
Dip Not
Matematiksel, tamamen gönüllü bir ekip tarafından 2015 yılından beri yürütülen, Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmayı hedefleyen, öğretmenler tarafından kurulmuş bir bilim platformudur. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
