9 Ekim’de, gökbilimcilerin şimdiye kadar gördüğünden daha enerjik bir ışık huzmesi gezegenimizin yanından hızla geçti. Sonrasında da birkaç NASA uydusundaki dedektörleri geçici olarak devre dışı bıraktı. Bu ışık bir gama ışını patlamasından gelmişti.
Bu olay resmi olarak GRB221009A olarak adlandırılacaktı. Sagitta Takımyıldızı’nda, dünyadan 2,4 milyar ışık yılı mesafede gerçekleşen bu patlama, şu ana dek kayıt altına alınan en yakın ve en güçlü patlamaydı.
Patlamanın hemen sonrasında NASA Gama-Işını Koordinatları Ağı, dünya genelindeki gözlemevlerinden elde edilen raporlarla dolmaya başladı. Olayın nedeni hala bilinmiyor. Ancak gökbilimciler çok büyük bir yıldızın bir kara delik oluşturmak üzere çöktüğü ve beraberindeki jetlerin bizim yönümüzde radyasyon püskürttüğünü düşünüyor.
1960’larda Sovyet nükleer testlerini (ki bu da gama ışınları üretir) izlemek için geliştirilen ABD askeri uyduları tarafından tesadüfen keşfedilen gama ışını patlamaları, onlarca yıl boyunca tam bir gizem olarak kaldı. Gökbilimciler, evrenin her köşesinden gelen bu güçlü ışık parlamalarının çöken dev yıldızlarla bir ilgisi olabileceğini ilk kez 1990’larda fark ettiler.
Bununla birlikte, mevcut gama ışını patlamaları anlayışının çoğu, gözlemlerden ziyade hala teori ve bilgisayar modellemesine dayanmaktadır. Sonucunda gökbilimciler GRB221009A’nın bu teorilere ince ayar yapmaya yardımcı olacağını umuyorlar.
Gama Işını Patlaması Nedir?
Radyo Dalgalarından Gama Işınlarına: Elektromanyetik Dalgalar Nedir?
Bir gama ışını patlaması sırasında yalnızca birkaç saniye içinde Güneş gibi bir yıldızın 10 milyar yıllık ömrü süresince yaydığı enerji kadar enerji ortaya çıkar. Bilindiği kadarıyla evrende bu kadar kısa sürede bu kadar büyük enerjinin ortaya çıktığı bir başka olay yok.
Sanılanın aksine gama ışını patlamaları nadir değildir. Aslında bakarsanız günümüzde günde ortalama bir gama ışını patlaması evrenimizin bir köşesinde gerçekleşmektedir. Bu patlamaların büyük kısmı uzak mesafelerdeki galaksilerde gözlemlenmektedir.
Bir kısmı da galaksiler arası boşlukta gerçekleşen ışık patlamaları şeklinde ortaya çıkar. Bu patlamalar çok güçlü olduğu için, çoğu patlamayı günümüz teknolojisiyle görebiliyoruz.
Gama Işını Patlamaları Dünya İçin Bir Tehlike Yaratır mı?
Parlak halkalar, galaksimizdeki patlama yönünde uzanan toz katmanları tarafından saçılan X ışınlarının bir sonucu olarak oluşur.
GRB221009A kadar güçlü bir patlamanın göreceli yakınlığı bilim için bir nimet olsa da, gökbilimciler Dünya’ya çok daha yakın bir gama ışını patlaması görmeye hevesli değiller. Özellikle bizim galaksimizde hiç değiller.
Sonucunda bu kadar büyük bir patlama yakınlarda bir yerlerde gerçekleşirse gezegenimizdeki yaşam üzerinde birtakım etkileri olacaktır. Patlamadan kaynaklanan gama ışınları ve diğer yüksek enerjili ışınımın büyük bölümü atmosferde soğurulacaktır.
Bu sırada meydana gelen tepkimeler ozon tabakasının yok olmasına neden olur. Sonucunda patlama kaynaklı ve Güneş’ten gelen morötesi ışınım, kitlesel yok oluşları tetikleyecektir.
Ancak hemen endişelenmenize gerek yok. Gökbilimciler sonumuza neden olacak bir gama ışını patlamasının ortalama bir milyar yılda bir gerçekleştiğini düşünüyor. Bundan 443,7 milyon yıl önce denizlerdeki tüm canlı türlerinin yarısının yok olmasına yol açan Ordovisyen-Silüriyen olayının, yaklaşık 6000 ışık yılı uzaklıkta meydana gelen bir gama ışınımı patlamasından kaynaklandığı tahmin ediliyor.
Yine de, gezegenimizin tarihinde yakınlarda olmuş gama ışınımı patlamalarına ilişkin sağlam bir kanıt yok. Ancak gama ışınımı patlamalarının oluşum mekanizması daha iyi anlaşıldıkça kanıtlar ortaya çıkabilir.
Bugüne kadar gözlenen gama ışını patlamaları, uzun süreli patlamaların metal oranının düşük olduğu bölgelerde, yani genç gökadalarda gerçekleşti. Gökadamız Samanyolu da metal bakımından zengin bir yer. Bu da patlamaların çoğunluğunu oluşturan uzun süreli patlamaların, Samanyolu’nda gerçekleşme olasılığının pek fazla olmadığını gösteriyor.
Sonuç Olarak;
Gama ışını patlamaları yalnızca gama ışını dalga boyunda gözlenen parlamalardan ibaret değildir. Patlama ertesinde kendini belli eden ve daha uzun dalga boylarında (X-ışını, görünür ışık, radyo dalgaları) gözlenen ardıl ışıma, ana patlamayı ve enerji yayılım mekanizmalarını daha iyi anlamamız için önemli fırsatlar sunacaktır.
Bu nedenle de gökbilimciler hayatta bir kez karşılaşılabilecek bu fırsattan en iyi şekilde yararlanmaya çalışıyorlar. Bunun sonucunda da olayın tüm yönleriyle ilgili bir dizi araştırma makalesinin önümüzdeki aylarda yapılması bekleniyor. Ayrıca göz atmak isterseniz: Tambora Yanardağı Patlaması Tarihi Nasıl Şekillendirdi?
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Astronomers Just saw the Most Powerful Gamma-ray Burst Ever Recorded. Bağlantı: https://www.universetoday.com/
- Most powerful gamma-ray burst ever seen could help reveal how black holes are born. Yayınlanma tarihi: 19 Ekim 2022; Bağlantı: https://www.space.com/
- The Most Powerful Gamma-Ray Explosion Ever Detected Briefly Changed Earth’s Atmosphere. Yayınlanma tarihi: 17 Ekim 2022; Bağlantı: https://www.iflscience.com/
Dip Not:
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım
Matematiksel
