Benjamin Franklin yalnızca kendini eğitmekle kalmıyor, çevresine yararlı olabilmek için de çabalıyordu. Yaşamı boyunca edindiği, saygı duyulacak bir prensibi vardı: İnsanların yaşamını kolaylaştıracak şeyler üzerinde çaba harcamak. Bu prensibini de yaşamının sonuna değin uygulamaya çalıştı.
Benjamin Franklin, 1706’da Boston’da doğdu. Onyedi kardeştiler. Babası, evin geçimini sabun ve mum yaparak sağlamaya çalışıyordu. Ancak maddi güçlükleri bir türlü aşamıyorlardı. Sekiz yaşında okula başladı; ama ancak iki yıl okuyabildi. Babası, çocuklarına yeterli eğitim sağlayamadığından, öteki kardeşleri gibi onu da çırak olarak işe yerleştirdi. Önce bir bıçakçının, sonra marangozun, daha sonra da tornacının yanında çalıştı. Hiçbirinde de işi benimseyemedi. Ağabeyi James, küçük çapta bir basımevi kurmuştu; 1718’de, henüz oniki yaşındayken onun yanında çırak olarak çalışmaya başladı.
Bu çocuk, dünya tarihindeki en güçlü uluslarından birinin kurucularından olacaktı gelecekte…
Bu mesleği çok sevmişti. Basımevinde ne basılırsa, eline ne geçerse okuyordu. Meraklıydı ve bilgisini artırmak onu mutlu ediyordu.
Zaman içinde ağabeyi bir gazete çıkarmaya başladı ve onu da dizgici olarak görevlendirdi. Amerika’da İngiltere tahtına karşı ayaklanmaların başladığı zamanlardı ve durum genç Franklin’i derinden etkilemişti. O da gazetede yazmak isteyince 14 yaşında olması nedeniyle red edildi. Ancak bu ona engel olmadı. Yazılarını bir zarfa koyup basımevinin kapısının altından içeri attı. Bu yazıları okuyan abisi, devrimci fikirler içeren makaleleri sahibini bilmese de yayınlamaya karar verdi.
Bu yazılar çok tuttu. Ancak bir gün durum fark edilince Benjamin Franklin Boston’u terk etti. Önce New York’a, sonra da Philadelphia’ya gitti.
Orada da bir başka matbaada çalışırken aynı zamanda Junto isimli düşünce kulübü kurdu. Philadelphia’nın kültürel ve düşünsel çevresinin toplandığı bu kulüp sayesinde Franklin kendi devrimsel çevresini de oluşturmaya başlamıştı artık. Bu çalışmaları zamanla Amerikan Devriminin ideolojik altyapısını oluşturacaktı aslında. Benjamin bir süre sonra en son teknolojileri öğrenmek için İngiltere’ye gitmeye karar verdi.
1733 yılında, yani yirmiyedi yaşında yabancı dil öğrenmeye karar verdi ve kısa sürede Fransızca, İtalyanca, İspanyolca ve Latince öğrendi.
Yalnızca kendini eğitmekle kalmıyor, çevresine yararlı olabilmek için de çabalıyordu. Yaşamı boyunca edindiği, saygı duyulacak bir prensibi vardı: İnsanların yaşamını kolaylaştıracak şeyler üzerinde çaba harcamak.
Bu prensibini de yaşamının sonuna değin uygulamaya çalıştı. Yoksul çocuklar için parasız okul açılmasını sağladı. Bir halk kütüphanesi kurdu ki bugün dünyanın sayılı büyüklükte kütüphanelerinden biri durumuna gelmiştir. Daha sonra kentte ilk hastaneyi kurdu. Tümüyle ahşap yapılardan oluşmuş kentte ilk itfaiye teşkilatını kurdu ve kendisi de örnek olmak için bu kuruluşta görev yaptı.
İpekçilik konusunda çalıştı ve çok kârlı olduğunu görünce bunu herkesin yararlanacağı biçimde harekete geçirdi. Philadelphia arazilerinin daha verimli duruma gelmesi için tarımsal araştırmalar yaptı, teknikler kullandı.
Çok az eğitim almış olmasına karşın, herşeye bilimsel olarak yaklaşıyor ve mutlaka bir çözüm sağlıyordu. Dürüsttü, çalışkandı, hizmet etmeyi seviyordu. Böylece de herkese örnek oluyordu.
Aykırı yaşamı ve devrimci düşünceleri ile dünya siyaset sahnesinin en radikal isimlerinden bir tanesi olan Benjamin Franklin, 1790 yılında dünyaya gözlerini yumana kadar Dünya halklarının barışına ve bir ideal olarak Birleşik Devletler’in kurulmasına hizmet etmiştir.
Benjamin Franklin’in ideali olan Amerika’da din, dil ve ırk farkı gözetmeksizin, kendi kimliklerinden ödün vermeden ancak birlikte yaşamı da yücelten dünyanın ilk laik, demokratik ve anayasal cumhuriyeti hedeflenmiş ve başarılmıştır.
Bütün bu siyasi düşüncelerinin yanı sıra çok boyutlu bir aydın olduğu pek azımızın bilgisi dahilindedir. Bu yazının esas konusu olan Benjamin Franklin’in bilim insanlığı ve mucitliği olacaktır.
Benjamin Franklin icatlarının hiç birisini telif altına aldırmamıştır. Bu büyük dahinin akılda kalan çalışmalarının bir kısmı şöyle sıralanabilir;
1) Bifokal (Çift odaklı gözlük):
Gözleri bozuk olduğu için sıklıkla gözlük değiştirmekten sıkılan Benjamin o güne kadar hiç yapılmayan bir işi başararak yakın ve uzak odaklı merceklerin beraber kullanımını mümkün kılan gözlüğü bulmuştur. Franklin’in 250 yıl önceki buluşunu bugün biz “bifokal gözlük” olarak kullanıyoruz.
2) Elektrik Deneyleri
Elektrik konusunda aklını kurcalayan çok şey vardı. 1749’da Franklin tarihte ilk kez elektrik bataryası yapan kişi oldu. Çalışmaları sırasında gördü ki sivri uçlu cisimler elektrik denilen şeyi çekme özelliğine sahip ve kıvılcım saçarak deşarj olma durumu, artı ve eksi yüklü elektriğin dengelenmesinden başka birşey değil. Bu enerji bulutlarda biriktiğinde şimşeğin parlak aydınlığını oluşturuyor, toprağa ulaştığında dengeye kavuşuyor.
Tüm bunları kanıtlaması gerekiyordu. Oğlu William ile birlikte bir deney hazırladı. Bu amaçla bir uçurtma yaptı, ortadaki çıtanın ucuna sivri bir demir çubuk yerleştirdi ve ona kenevirden bir ip bağladı. Bu ip, ipek bir kordonla sonlanı-yordu. Elektrik iletici olan kenevir ve iletici olmayan ipeğin birleştikleri yere bir anahtar bağladı. Elektrik anahtar üzerinde birikecek ve varlığını kıvılcımlarla bildirecekti.
Yağışlı bir günde denenen bu uçurtma, elbette Franklin’i öldürebilirdi. Ancak 1752 yılında Franklin, buluşunu daha da yararlı duruma getirerek paratoneri geliştirdi.
3) Soba
1742 yılında Franklin tarafından icat edilen soba, odanın ortasına yerleştirilen ısıya dayanıklı taşlar ile bezeli metal bir borudan ibaretti. Bu soba hem odanın daha çabuk ısınmasını sağlıyor hem de duman ve külün yaşam alanından izole olmasını sağlıyordu.
4) Gulf-Stream Akıntısının Keşfi
Coğrafi olarak İskandinav ve Baltık ülkeleriyle aynı paraleller üzerinde bulunan Britanya adalarının ikliminin nasıl olup da Avrupa’nın çatısına göre daha yaşanılır olduğu düşünürlerin ilgisini uzun süreden beri çekmekteydi. Ancak Benjamin Franklin’in keşfine kadar bu soru ortada durmaktaydı.
Atlas Okyanusu üzerinde İngiltere ile Amerikan Kolonileri üzerinde sekiz yolculuk yapan Franklin, yaptığı yolculuklarda hep şunu merak etmişti: Neden İngiltere’ye yaptığı yolculuk Amerika’ya yaptığı yolculuktan daha kısa sürüyordu?
Bu merakı ona İngiltere’deki ikliminin diğer Avrupa çatısı ülkelerine göre daha ılıman olduğunu açıklayan Gulf-Stream’in haritasını çizen ilk kişi olma başarısını getirecekti.
5) Yüzme Paletleri
Çok küçük yaştan beri yüzmeyi seven Benjamin Franklin, 11 yaşında iken ilk yüzme paletlerini icat etmiştir. Ancak bugünün aksine ilk paletler sadece ayağa değil ele de paletlerin takılması için yapılmış bir takım olarak keşfedilmişti.
6) Cam Armonikası
18. yüzyıl İngilteresinin yaygın bir eğlencesi olan şarap kadehlerinden çıkan armonik sesle yapılan müzik türünü mekanik bir alete dönüşmüş şeklidir.
7) Odometre (Kilometre Sayacı)
Posta müdürlüğü görevi sırasında yaratıcılık ruhu baskın çıktı. Mektup dağıtımı sırasında iki yerleşim birimi arasındaki uzaklığı saptamaya yardımcı olacak “odometre” (taşıtla alınan yolun uzunluğunu ölçen alet) geliştirerek bunu arabasına monte etti.
8) Uzun Kol
Benjamin Franklin okuma alışkanlığı nedeniyle binlerce kitaba sahipti. Ancak en büyük problemi ise kütüphanesinin üst raflarındaki kitaplarına ulaşamamaktı. 1786 yılında icat ettiği Long Arm (uzun kol) isimli basit ama etkili aparatla bu problemini çözmüştür. Long Arm’ın keşfinin açtığı yoldan yapay protezlerin keşfi yolunun açtığı söylenebilir.
9) Işık
Yaptığı deneysel çalışmalar sonucunda ışığın doğası hakkında önemli ipuçları elde etmiştir. Işığın bir dalga olduğu sonucuna ulaşan Franklin, ışığın parçacıklardan oluştuğunu savunan Newton ile ters düşer. Neyse ki 20. yüzyılda ikisininde haklı olduğu ortaya çıkacaktır. Işık bir dalgadır ancak aynı zamanda parçacıklardan oluşur.
Düşünce özgürlüğü olmadan bilgelik olmaz, insanlar görüşlerinde özgür değilse halkın özgür olması mümkün değildir. Özgürlük her insanın hakkıdır. – Benjamin Franklin
Franklin ABD’nin özgürlük bildirgesinin yaratıcılarından biridir. 1780 yılında Amerikan anayasasını imzalar ve ilerici görüşleri, kendinden sonra gelen bilim insanlarına yön veren, sayısız probleme çözüm götüren çalışmlaraı ile sonsuza kadar oturacağı tahtında yerini alır.
Ayda ki bir krater onun adı ile anılmaktadır ayrıca 100 doların arkasında da Franklin bulunmaktadır.
Kaynaklar:
www.gunceltarih.org/2011/08/bir-mucit-olarak-benjamin-franklin.html
Science Via: Benjamin Franklin Bilim ve Politika belgeseli
“İnsanlığa Hizmet Eden Devlet Adamı: Benjamin Franklin”, Bütün Dünya Dergisi, 2007 Kasım
Matematiksel
