“Koltuğunda kıpır kıpır. Ayrıca hızlı konuşuyor ve konuşurken uzaklara bakıyor. Üstelik yüzüne de dokundu. Her ne söylüyorsa kesinlikle doğru olmamalı.” Yanılıyorsunuz. Bir kişinin yalan söyleyip söylemediğini anlamak için geleneksel bilgeliğe geri dönmek cezbedicidir.
Sonucunda dünyadaki bir çok kültür, sahtekârlığı gösteren bir dizi işaret üzerinde büyük ölçüde anlaşmaya varmış gibi gözükmektedir. Ancak hatırlatalım. Bu göstergeler bilim tarafından çürütülmüştür.
2016 yılında araştırmacılar, yaklaşık 200 katılımcıyla yapılan bir çalışmanın parçası olarak hem polis memurlarına hem de lisans öğrencilerine hangi ipuçlarının aldatmayı gösterdiğine inandıklarını sordu. Sinirlilik, bakışlardan kaçınma, hareket ve terleme gibi basmakalıp belirtileri katılımcılar sıraladılar.
Gerçeği söyleme davranışını yalan söyleme davranışıyla karşılaştıran 100’den fazla çalışmayı inceleyen bir derlemede, Bella M. DePaulo ve bir araştırma ekibi, çalışmaların toplu olarak bahsettiği yalana ilişkin 158 ipucunun hiçbirinin yalan söylemekle güçlü bir şekilde ilişkili olmadığını buldu.
Yani yalancılar, doğruyu söyleyenlerden çok daha fazla veya daha az bakışlarını değiştirmediler, daha hızlı konuşmadılar veya gözlerini kırpmadılar. Bu nedenle araştırmacılar, davranışlardan yola çıkarak yalan tespiti çalışmalarına hemen hemen son vermiş durumda. Peki, yalanı ve yalancıyı tespitin başka yolları var mı?
Bir Yalan Makinesi İle Yalanı Tespit Etmek Mümkün mü?
Bir yalan makinesinin arkasındaki temel fikir, bedenlerimizin bize ihanet edebilmesidir. Yalan söylediğimizde, vücudumuz bazı fizyolojik tepkiler verir. Dışarıdan bakıldığında bu tepkiler gözlemlenmese bile Poligraf yani yalan makinesi; test edilen kişinin solunum hızı, kan basıncı, nabız hızı ve terlemesine dair bilgileri tespit ve kayıt eder. Daha kompleks makinelerde MRI (manyetik rezonans görüntüleme) kaydı da alınır.
Bunun için sizi sorgulayan kişi makinelerde bulunan sensörleri vücudunuza bağlar ve size bir dizi soru sormaya başlar. İlk olarak sorulan sorular kontrol sorularıdır. Bu kontrol soruları oldukça basit olur. Cevapları çoğunlukla evet ya da hayır biçimindedir. Daha sonra size zorlayıcı bazı sorular gelir.
Yaygın bir soru “Hiç bir şey çaldınız mı?” biçimindedir. Çoğu insan hayatında bir şey çalmıştır, ancak yine de araştırıldıklarını bildikleri için bu soru sizi heyecanlandıracaktır. İşte bu sizin fizyolojik tepkiniz hakkında önemli bir ipucudur. Daha sonrasında da ilgili konu ile ilgili sorular sorulur. Bu sorular genelde birbiri ile bağlantılı olur ve tekrarlıdır. Sorgulama 1-3 saat arası devam eder.
Bir Yalan Makinesini Kandırmanın Bir Yolu Var mı?
Evet mümkün. Bu nedenle ABD ve çoğu Avrupa ülkesinde yalan makinesi verileri mahkemede delil olarak kullanılamıyor. Bir yalan makinesini kandırmak, çok ciddi bir manipülasyon yeteneği gerektirir. Aslında bunun sadece iki yolu vardır.
- Size ne sorulursa sorulsun sakin olmak! (Çoğu insan bunu başaramaz.)
- Size ne sorulursa sorulsun test boyunca tedirgin olmak!
Kısacası filmlerde ne görürseniz görün, gerçekten iyi bir yalan tespit sistemimiz yoktur. Ayrıca doğruluk serumu denilen şey de işe yaramamaktadır. Sonuçta bu serum sizi uyuşturarak konuşmaya daha yatkın hale getirir ancak bu durumda ağızınızdan çıkan şeylerin doğruluk oranı da değişecektir.
Yaptığı Çizimlere Bakarak Da Bir Yalancıyı Tanımak Mümkün
Geçtiğimiz yıllarda Aldert Vrij ve meslektaşları, yalan söyleyip söylemediğinizi anlamanın yeni ve ilginç bir yolunu bulmuştu. Aldatmacayı tespit etmek için daha etkili bir yöntem arayan araştırmacılar, çizimlere ve eskizlere yöneldiler. Bu sayede de yüzde 87 gibi yüksek bir oranla yalancıları tanımayı başardılar. Çalışmalarına göz atmak için kaynaklar kısmına göz atınız.
Yaşanmış olayların anıları doğası gereği uzamsal bilgi içerir, ancak bir yalancı olayı hiç yaşamadığından, nesnelerin uzamsal bilgisi, olayı gerçekten deneyimleyen ve doğruyu söyleyene kıyasla ayrıntılardan yoksundur. Diğer bir deyişle, bir kişinin yalan söyleyip söylemediğini tespit etmek için ondan sorgulanan konu ile ilgili bir şeyler çizmesini isteyin. Yalan söyleyen kişilerin yaptığı çizimler, doğruyu söyleyenlere göre daha az ayrıntılı olacaktır.
Yalan Söylemek Her Geçen Gün Zorlaşıyor
Şu anda kullanılan yüksek teknolojili yalan tespit sistemlerinden ABD’li Converus şirketinin EyeDetect programı, istemsiz göz hareketlerine odaklanıyor. Makinenin bağlandığı kişiye, cevabı evet/hayır ya da doğru/yanlış olan sorular soruluyor. Göz takibi yapan yazılım, cevapları izliyor ve inceliyor. Sonuçlar beş dakika içinde çıkıyor ve doğruluk oranı yüzde 86-88.
Hollanda’daki Erasmus Universitesi’nden Dr. Sebastian Speer ve ekibi, bir kişinin yalan söylediğini ya da hile yaptığını ortaya çıkarmak için MR makinesi kullanıyor. Bunu, bir takım sorulara yanıtlar verirken beyin taramasındaki renk değişimlerine bakarak yapıyorlar. Anlayacağınız, yalan tespiti konusunda giderek daha iyi hale geliyoruz. Ancak arada bir söylediğimiz küçük yalanların anlaşılmasını ister miyiz? İşte o tartışılır.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Drawings as an innovative and successful lie detection tool; Yayınlanma tarihi: 15 Eylül 2009; Bağlantı: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/acp.1627
- Lie detection; https://en.wikipedia.org/
- How to Pass a Lie Detector Test (Whether You’re Lying or Not); yayınlanma tarihi: 21 Haziran 2011; Bağlantı: https://www.livescience.com/
- The Science of Spotting a Liar, Yayınlanma tarihi: 14 Temmuz 2021; Bağlantı: https://www.discovermagazine.com/
- Detecting Deception Using Drawings and Sketches; yayınlanma tarihi: 23 Ağustos 2018; Bağlantı: https://www.psychologytoday.com/
Matematiksel
