Geometri

İslami Motiflerin Arkasındaki Karmaşık Geometri

İslam’da canlıların veya nesnelerin kutsal mekanlarda temsili yasaktır. Bunun sonucunda da geometrik desenler, İslam sanat ve mimarisinin en tanınan görsel ifadeleri arasında yer alır. Ancak bu desenlerin nasıl oluşturulduğuna dair bildiklerimiz genellikle sınırlıdır.

Öncelikle bilinmesi gereken ilk şey dönemin sanatçılarının kapsamlı bir geometri uygulama bilgisi olduğudur. Örneğin zanaatkarlar bir dairenin on iki eşit dilime nasıl bölüneceğini, iletkiyle açılarını ölçmeden bilirlerdi. Ancak becerileri kuramsal bilgiye dayalı değildi. Aslında çizimleri için onlara gerekli olan sezgi, sabır ve bir cetvel ile pergeldir.

İslam sanatında ve mimarisinde desenlerin çoğu, mükemmel bir sıralama ile birbirine uyum sağlayacak şekilde, bir tek motifin tekrarlanmasına dayanır. Dönemin sanatçıları, mükemmel bir şekilde birbirine kenetlenen karmaşık ve süslü şekil desenleri tasarlarken ‘Girih’( Farsça düğüm) adı verilen bir tarz kullanmışlardır. Girih, düzenli dizili noktalardan yayılan ve bu noktalarda kesişen çizgilerden meydana gelen geometrik (genelde yıldız ve çokgen) tasarımlardır.

İlk girihler pergel ve çizgilik (yani işaretsiz cetvel) ile yapılırdı. Bu desenler, düzlemi düzgün şekilde kaplayan şekillerden oluşuyordu. Bu yüzden şekiller iki-, üç-, dört- ve altı-katlı dönel simetriye sahipti. 1200 yılı civarında girihlerde 5- ve 10-katlı dönel simetriye sahip olan yıldız ve çokgenler belirmeye başladı. Bu şekillerin de pergel ve çizgilik ile çizilmesi mümkündür.

Selçuklu döneminden kalma Konya Karatay Medresesinin karmaşık geometrik
desenlerden oluşan iç kubbesi,

Geometrik Desenler Nasıl Oluşturuluyordu?

Her geometrik desenin başlama noktası tam bir dairedir. Tasarımcı daha sonra çeşitli boyutlarda ikincil daireler ekler. Bunları birbiriyle ilişkilendirir ve karmaşık desenler oluşturmak için kesitleri düz çizgilerle birleştirir. Dairelerin ve çizgilerin birbiriyle kesişme şekli, desenin esas şeklini belirler. Başlamadan önce ana dairenin etrafına kaç ikincil daire çizileceğine karar vermek önemlidir. Zira bu şeklin, hangi aileye veya gruba ait olacağını belirleyecektir.

Pergel ve çizgilikle yapılabilen basit bir girih örneği, Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Girih

İslam geometri sanatında uyum ve denge önemli unsurlardır. Tümüyle düz çizgilerden oluşmuş bir desen eksiktir. Bu nedenle sanatçının farklı elemanları ve şekilleri belirginleştirecek ilave bir şeylere ihtiyacı vardır. Tasarımcıların, neredeyse bütün geleneksel geometrik düzenlemelerin süslemesine çok büyük bir önem göstermelerinin nedeni budur. Çizgisel desenin simetri ve zenginliğini, örneğin çiçekler ve yapraklar gibi bitkisel motifler ya da renk uygulayarak meydana çıkarmak mümkündür.

Bitkisel desenler, İslam sanat ve mimarisinin en yaygın örneklerindendir ve yüzyıllarca sayısız binada, el yazmalarında, eşyalarda ve kumaşlarda süsleme amacıyla kullanılmıştır.

İslam Sanatında Geometrik Desenlerin Kaynakları

Bu desenlerin nasıl yapıldığına ışık tutabilecek kaynaklar yok denecek kadar azdır. Yazılı kaynak olarak günümüze sadece 5 farklı kaynak ulaşmıştır:

1- Sanatkarların ihtiyacı olan geometrik konstrüksiyonlar hakkında kitap: Bu eser onuncu yüzyılda yaşamış olan matematikçi-astronom Ebu’l Vefa el-Buzcani tarafından Arapça kaleme alınmış ve daha sonra Farsçaya tercüme edilmiştir. Kitabın hemen hemen tamamı Öklid düzlem geometrisine ait pergel-cetvel konstrüksiyonlarından oluşmaktadır.

2- Topkapı Parşömeni: Topkapı Parşömeni adıyla bilinen ve Topkapı Sarayı Kütüphanesi envanterinde M. 1956 numarasıyla kayıtlı olan yaklaşık 29.5 metre uzunluğunda ve 33 cm genişliğindeki bu parşömen, 110 farklı desen içermekte olup, günümüze kadar ulaşan parşömenlerin arasında en önemlisi ve en güzelidir.

3- Taşkent Parşömenleri: Taşkent Parşömenleri, en eskisi 16. yüzyıla ait olmakla birlikte farklı dönemlere ait geometrik çizimler içeren farklı dosyalardan oluşmaktadır. Bu çizimler günümüzde Özbek Bilimler Akademisine bağlı Taşkent Doğu Araştırmaları Enstitüsünde 8 dosya halinde muhafaza edilmektedirler.

4-Mirza Akbar Parşömenleri: Mirza Akbar Parşömenleri İran Devleti Baş mimarı Mirza Akbar tarafından yapılan geometrik çizimlerdir. Bu çizimler günümüzde de halen Victoria & Albert Müzesinde muhafaza edilmektedirler.

5- İç içe geçen benzer veya karşılıklı şekiller hakkında kitap: Dili Farsça olan 40 varaklık bu yazma, Paris’te bulunan Bibliotheque Nationale kütüphanesinde, Persan 169 numarasıyla kayıtlıdır.

Ayrıca konuya ilgi duyanların, Eric Broug tarafından kaleme alınmış olan ve örnekler ile geometrik desenlerin nasıl çizildiğini anlatan “İslam Sanatında Geometrik Desenler” başlıklı kitabı incelemeleri önerilir.



Kaynaklar ve İleri Okumalar


Size Bir Mesajımız Var!

Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.

Matematiksel

Sibel Çağlar

Merhabalar. Matematik öğretmeni olarak başladığım hayatıma 2016 yılında kurduğum matematiksel.org web sitesinde içerikler üreterek devam ediyorum. Matematiğin aydınlık yüzünü paylaşıyorum. Amacım matematiğin hayattan kopuk olmadığını kanıtlamaktı. Devamında ekip arkadaşlarımın da dahil olması ile kocaman bir aile olduk. Amacımıza da kısmen ulaştık. Yolumuz daha uzun ama kesinlikle çok keyifli.

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu