İslam sanatı terimi, birkaç kıtayı ve bin yılı aşkın bir tarihi kapsayan sanatsal bir geleneği ifade eder. İslam’ın dini fikir ve inançlarından ilham alan çalışmaları ve İslam yöneticilerinin elindeki topraklarda yapılan sanatı içerir. Sanat tarihindeki diğer tüm tarzlarda olduğu gibi, İslam sanatı da dönemlere ve ülkelere göre farklılık gösterir. Ancak yine de hepsini birleştirici bazı unsurlar vardır. Bunlardan birisi de süslemelerde karşımıza çıkan geometridir.
İslam’da canlıların veya nesnelerin kutsal mekanlarda temsili yasaktır. Bunun sonucunda da geometrik desenler, İslam sanat ve mimarisinin en tanınan görsel ifadeleri arasında yer alır. Temel geometrik tasarımlar onlara yeni bir biçim ve kullanım kazandıran Bizans ve Sasani imparatorluklarının İslam öncesi sanat geleneklerinden gelmektedir.
İslam sanatında geometri daha çok, düzlemi döşemek için bir çokgenin tekrarlandığı mozaikler biçiminde karşımıza çıkar. Dönemin sanatçıları, mükemmel bir şekilde birbirine kenetlenen karmaşık ve süslü desenleri tasarlarken ‘Girih’( Farsça düğüm) adı verilen bir tarz kullanmışlardır.
İlk girihler pergel ve çizgilik (yani işaretsiz cetvel) ile yapılırdı. Bu desenler, düzlemi düzgün şekilde kaplayan şekillerden oluşuyordu. Bu yüzden şekiller iki-, üç-, dört- ve altı-katlı dönel simetriye sahipti. 1200 yılı civarında girihlerde 5- ve 10-katlı dönel simetriye sahip olan yıldız ve çokgenler belirmeye başladı. Bu şekillerin de pergel ve çizgilik ile çizilmesi mümkündür.
desenlerden oluşan iç kubbesi,
İslam Sanatında Geometri Nasıl Kullanılıyordu?
Her geometrik desenin başlama noktası tam bir dairedir. Tasarımcı daha sonra çeşitli boyutlarda ikincil daireler ekler. Bunları birbiriyle ilişkilendirir ve karmaşık desenler oluşturmak için kesitleri düz çizgilerle birleştirir. Dairelerin ve çizgilerin birbiriyle kesişme şekli, desenin esas şeklini belirler. Başlamadan önce ana dairenin etrafına kaç ikincil daire çizileceğine karar vermek önemlidir. Zira bu şeklin, hangi aileye veya gruba ait olacağını belirleyecektir.
İslam sanatında geometri kullanılırken uyum ve denge önemli unsurlardır. Tümüyle düz çizgilerden oluşmuş bir desen eksiktir. Bu nedenle sanatçının farklı elemanları ve şekilleri belirginleştirecek ilave bir şeylere ihtiyacı vardır. Tasarımcıların, neredeyse bütün geleneksel geometrik düzenlemelerin süslemesine çok büyük bir önem göstermelerinin nedeni budur. Çizgisel desenin simetri ve zenginliğini, örneğin çiçekler ve yapraklar gibi bitkisel motifler ya da renk uygulayarak meydana çıkarmak mümkündür.
İslam Sanatında Geometrik Desenlerin Kaynakları
Bu desenlerin nasıl yapıldığına ışık tutabilecek kaynaklar yok denecek kadar azdır. Yazılı kaynak olarak günümüze sadece 5 farklı kaynak ulaşmıştır:
1- Sanatkarların ihtiyacı olan geometrik konstrüksiyonlar hakkında kitap. Bu eser onuncu yüzyılda yaşamış olan matematikçi-astronom Ebu’l Vefa el-Buzcani tarafından Arapça kaleme alınmıştır. Daha sonrasında da Farsçaya tercüme edilmiştir. Kitabın hemen hemen tamamı Öklid düzlem geometrisine ait pergel-cetvel konstrüksiyonlarından oluşmaktadır.
2- Topkapı Parşömeni: Topkapı Parşömeni adıyla bilinen ve Topkapı Sarayı Kütüphanesi envanterinde M. 1956 numarasıyla kayıtlı olan yaklaşık 29.5 metre uzunluğunda ve 33 cm genişliğindeki bu parşömen, İslam’da geometrinin süslemelerde kullanılma biçimine ışık tutan, 110 farklı desen içermektedir. Bu nedenle de, günümüze kadar ulaşan parşömenlerin arasında en önemlisi ve en güzelidir.
3- Taşkent Parşömenleri: Taşkent Parşömenleri, en eskisi 16. yüzyıla ait olmakla birlikte farklı dönemlere ait geometrik çizimler içeren farklı dosyalardan oluşmaktadır. Bu çizimler günümüzde Özbek Bilimler Akademisine bağlı Taşkent Doğu Araştırmaları Enstitüsünde 8 dosya halinde muhafaza edilmektedirler.
4-Mirza Akbar Parşömenleri. Mirza Akbar Parşömenleri İran Devleti Baş mimarı Mirza Akbar tarafından yapılan geometrik çizimlerdir. Bu çizimler günümüzde de halen Victoria & Albert Müzesinde muhafaza edilmektedirler.
5- İç içe geçen benzer veya karşılıklı şekiller hakkında kitap: Dili Farsça olan 40 varaklık bu yazma, Paris’te bulunan Bibliotheque Nationale kütüphanesinde, Persan 169 numarasıyla kayıtlıdır.
Sonuç Olarak;
Şu ana kadar size aktardığımız çalışmalarda geometri kullanımı sizlere Penrose döşemelerini anımsatmış olmalıdır. Penrose döşemeleri iki basit şeklin (uçurtma ve dart) yan yana yerleştirilmesi ile elde edilir. Bu iki şekli yan yana dizerek düzlemi tekrarsız biçimde kaplamak olasıdır.
Ayrıca Penrose kaplaması beşli simetriye sahiptir. Bu simetri biçimine sahip bir şekil 72° döndürüldüğünde yine aynı görünür. Örnek olarak, beş köşeli yıldız bu simetriye sahiptir. Aslında araştırmacılar girih kaplamasının Penrose kaplamasının temel birimleri olan uçurtma ve dartlarla elde edilebileceği de bulmuşlardır. Detaylar burada.
Ancak Roger Penrose kendi buluşlarından bahsederken sözü edilen İslam süslemeleriyle kendi çalışmaları arasında benzerlik olmadığını, daha çok Kepler’in yazdığı bir kitaptaki çizimlerden etkilendiğini söyler. Detaylar için: Periyodik Olmak Ya da Olmamak: Penrose Karoları Nedir?
Öte yandan Girih kaplamaları ile ilgili bilgiler Kepler’in eline ulaşmış olması da mümkündür. Ne de olsa uygarlık ve kültürler birbirinden hiç bir zaman izole olmamışlardır. Kesin cevabı bilmek ne yazık ki mümkün değildir. Konuya ilgi duyanların, Eric Broug tarafından kaleme alınmış olan ve örnekler ile geometrik desenlerin nasıl çizildiğini anlatan “İslam Sanatında Geometrik Desenler” başlıklı kitabı incelemeleri önerilir.
Kaynaklar ve İleri Okumalar
- Hüseyin Şen, İslam Sanatında Geometrik Desenler, Türk – İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar merkezi; https://www.academia.edu/
- Islamic geometric patterns; Bağlantı: https://en.wikipedia.org
- The complex geometry of Islamic design – Eric Broug; Bağlantı: https://www.youtube.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
