“Betelgeuse! Betelgeuse!” Patladı mı? Hayır mı? Güzel, o hâlde devam edelim. Peki neden “Betelgeuse”? Yıldız için alışılmadık bir ad gibi duruyor. Çünkü bu isim, Arapça yad al-jawzʾ ifadesinin bozulmuş hâlidir. Yaklaşık anlamı “Orion’un eli”dir. Bu da yıldızın takımyıldızdaki kaldırılmış kolu temsil etmesiyle oldukça uyumlu bir tanımdır.
Bugün kullandığımız pek çok yıldız adı aslında Arapça kökenlidir. İskenderiyeli gökbilimci Batlamyus, milattan sonra 150 civarında yazdığı Mathematical Treatise adlı eserinde gökyüzünün ayrıntılı bir haritasını çizmişti. Bu eser yüzyıllar sonra Arapçaya çevrildi ve Almagest adını aldı.
Zamanla kitap farklı dillere çevrilse de Arapça yıldız adlarının çoğu korunarak aktarıldı. Bugün gökyüzünde gördüğümüz bir çok yıldızın adları, o çeviri geleneğinin günümüze kadar ulaşan izleridir.
Bazı yıldız adları da başlangıçta lakap olarak ortaya çıktı. Polaris, gökyüzündeki konumu nedeniyle kuzey gök kutbuna yakın olduğu için bu adı aldı. Kızılımsı Antares, “Mars’ın rakibi” anlamına gelir; çünkü rengi Mars’a benzer. Bazı yıldızlar ise onları inceleyen gökbilimcilerin adını taşır. Ancak, bu adlandırma yöntemi çok sistemli sayılmaz. Çünkü asıl sorun, yıldızlara ad vermek değil, onları tutarlı biçimde adlandırmaktır
Yıldız İsimleri Nasıl Belirlenmektedir?
Tarih boyunca farklı uygarlıklar yıldızlara kendi isimlerini verdi. Dünya birbirine daha çok bağlandıkça gökbilimciler, bu adları ortak bir sisteme oturtmaya çalıştı. Bu girişimler zaman zaman başarılı oldu. Yine de yıldız adları, geçmişin kültürel mirasıyla bilimin düzenli sınıflandırma çabasının kesiştiği bir alan olmaya devam ediyor.
Farklı kültürler tarih boyunca kendi yıldız isimlendirme sistemlerini oluşturmuştur. Ancak, dünya daha bağlantılı hale geldikçe, astronomlar yıldız adlandırmalarını standartlaştırmak için çeşitli sistemler denemiştir.
Erken modern dönemdeki ilk adlandırma sistemlerinden birini 1603 yılında Alman gökbilimci Johann Bayer geliştirdi. Bayer, yıldızları bulundukları takımyıldız içindeki parlaklık sırasına göre adlandırdı. Bu yöntemde her yıldıza bir Yunanca harf ve takımyıldızın tamlayan hâliyle birlikte bir ad verdi. Örneğin Orion takımyıldızındaki en parlak yıldıza “Alpha Orionis”, ondan sonrakine “Beta Orionis” dendi.
Bu sistemin iki temel sorunu vardı. Birincisi, Yunanca alfabenin yalnızca 24 harften oluşmasıydı. Bu da kullanılabilecek isim sayısını kısıtlıyordu. İkincisi, yıldızların parlaklıkları zamanla değişebildiği için bu sıralama zaman içinde tutarsız hâle gelebiliyordu.
Yaklaşık bir yüzyıl sonra İngiliz gökbilimci John Flamsteed bu sorunu çözmek için farklı bir yöntem geliştirdi. Harfler yerine sayıları kullanmayı önerdi. Ayrıca yıldızları parlaklıklarına göre değil, takımyıldız içindeki konumlarına göre sıraladı.
Bu sistemde sayma işlemi batı ucundan başlayıp doğuya doğru ilerliyordu. Böylece “1 Orionis” adı, Orion’un en parlak yıldızına değil, batı kenarına en yakın yıldıza verilmiş oldu.
Bu yaklaşımın da bazı sorunları vardı. Takımyıldız sınırları, Uluslararası Astronomi Birliği’nin 1928’de onayladığı tanımlara kadar resmî olarak belirlenmemişti. Bu nedenle Flamsteed’in kataloğu, kimi zaman bir yıldızı aslında bulunduğu takımyıldız yerine başka bir takımyıldızda gösteriyordu.
Ayrıca Flamsteed yalnızca İngiltere’den görülebilen yıldızları listeledi. Bu durum, onun kataloğunun güney yarımkürenin büyük bir bölümünü dışarıda bırakmasına yol açtı.
Yıldız Katalogları Nedir?
Yıldız katalogları, yıldızları listeleyen astronomik kaynaklardır. Babilliler, Çinliler, Yunanlılar, Persler ve Araplar gibi birçok uygarlık tarafından farklı dönemlerde hazırlanmıştır. Antik Yunan’da, astronom ve matematikçi Eudoxus’un takımyıldızlardan elde ettiği yaklaşık 370 yıldızlık bir liste hazırladığı bilinmektedir. M.Ö. 3. yüzyılda Yunanlı gökbilimciler Timocharis ve Aristillus da başka bir yıldız kataloğu oluşturmuştur.
1800’lerin ortalarından sonlarına doğru Almanya’daki Bonn Gözlemevi’nde hazırlanan Bonner Durchmusterung kataloğu, fotoğrafçılığın gözlemsel astronomiyi kökten değiştirmesinden önce derlenen son büyük yıldız listesi oldu. Bu katalog, dokuzuncu kadir parlaklığına kadar olan yıldızları kapsıyor ve onları gökyüzündeki eğim açılarına göre sıralıyordu.
20. yüzyılın başlarında Amerikalı amatör gökbilimci ve astrofotoğrafçı Henry Draper’ın adıyla yayımlanan katalog, yıldızların tayfsal özelliklerini de içeren ilk çalışmalardan biriydi. Bu sayede yıldızların sıcaklığı, boyutu ve kimyasal bileşimi gibi ayrıntılar belirlenebiliyordu.
Zamanla teleskoplar ve fotoğraf ekipmanları geliştikçe daha sönük yıldızlar da gözlemlenmeye başlandı. Bu durum katalogların hızla büyümesine yol açtı. Ayrıca yıldızların gökyüzündeki konumlarının yıllar içinde birbirine göre nasıl değiştiğini inceleyen yeni ölçümler geliştirildi.
Güney Yarımküre’de kurulan büyük teleskoplar sayesinde tüm gökyüzünü tarayan geniş kapsamlı gözlemler yapılabildi ve daha büyük, daha ayrıntılı kataloglara ihtiyaç duyuldu.
Günümüzde Yıldız İsimleri Nasıl Yapılıyor?
Bugün gökbilimciler çok sayıda katalog kullanıyor, ancak en kapsamlı ve güncel olanı Avrupa Uzay Ajansı’nın Gaia görevidir. Gaia’nın amacı, yıldızların ve diğer gök cisimlerinin parlaklıklarını, konumlarını, hareketlerini ve renklerini olağanüstü bir hassasiyetle ölçmektir.
Ekip, birkaç yılda bir yeni veri setleri yayımlar. En son yayımlanan veri, Samanyolu’nda yer alan yaklaşık iki milyar yıldız hakkında yeni bilgiler içeriyor.
Bu modern veri setlerinde öylesine çok yıldız var ki, her birine özel bir ad vermek imkânsız hale geliyor. Bunun yerine gökbilimciler, her yıldızı bulunduğu katalog adıyla ve gökyüzündeki koordinatlarını belirten bir kodla tanımlar.
Örneğin, Two-Micron All-Sky Survey (2MASS) kataloğunda bir yıldız “2MASS J05551028+0724255” biçiminde geçer. Bu ifade, yıldızın sağ açıklıkta 5 saat 55 dakika 10.28 saniye, eğimde ise 7 derece 24 dakika 25.5 saniye konumunda bulunduğunu gösterir. Bu yıldızın başka bir adı mı? Evet, Betelgeuse.
Yıldız isimleri ile ilgili tüm bu çeşitlilik aslında bir zenginliktir. Farklı gözlemler, farklı bakış açıları ve farklı adlandırmalar getirir. Önemli olan, bu isimlerin hangi yıldıza ait olduğunu doğru biçimde ilişkilendirebilmektir.
.
Sonuç olarak
Zaman zaman sosyal medyada veya internette, yıldızlara isim verme hizmeti sunduğunu iddia eden şirketlerin reklamlarıyla karşılaşmak mümkündür. Bu şirketler, bir yıldızı sizin adınıza “adlandırabileceklerini” ve bu ismin bir kataloğa kaydedileceğini ya da gökbilimciler tarafından kullanılacağını iddia eder.
Bu tamamen aldatmacadır. Bu tür “yıldız adı satışı” ticari bir gösterişten ibarettir. Hiçbir astronom bu isimleri kullanmaz ya da tanımaz. Gerçekte, yıldızların isimlendirilmesi ve özel adlandırmalar, yalnızca Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) tarafından belirlenen kurallar çerçevesinde yapılmaktadır. IAU, gök cisimlerine verilen isimleri standartlaştıran ve tüm dünyadaki astronomlar tarafından kabul gören tek yetkili kuruluştur.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- What’s in a (Star’s) Name? Kaynak site: Scientific American. Yayınlanma tarihi: 19 Kasım 2024. Bağlantı: What’s in a (Star’s) Name?
- Nakamura, Tsuko. (2021). UNIFIED ANALYSIS OF OBSERVATION DATES FOR ANCIENT STAR MAPS AND CATALOGUES IN ASIA. Journal of Astronomical History and Heritage. 24. 440-474. 10.3724/SP.J.1440-2807.2021.02.09.
Matematiksel
