1862 ile 1867 arasında yayımlanan Mecmua-yı Fünun, bilim ve teknikteki yenilikleri çeviriler yoluyla topluma tanıtan ilk dergiydi. Onu izleyen Mebahis-i İlmiye ise Türkiye’de yayımlanan ilk matematik dergisi olarak bilim tarihinde yerini aldı.
Mebahis-i İlmiye, tamamen matematiksel açıklamalara odaklanmasıyla Mecmua-yı Fünun’dan ayrılır. Dergi, Osmanlı toplumuna dönemin yeni matematik tekniklerini tanıtırken, yayımladığı problemler aracılığıyla okuyucuları çözüm üretmeye teşvik etmiştir.
Bu dergi, Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın (1832–1901) yönetiminde ve doğrudan katkılarıyla yayımlanmıştır. Dergideki yazıların büyük bölümü ya bizzat Hüseyin Tevfik Paşa tarafından kaleme alınmış ya da yabancı yazarlardan çevrilerek dergiye kazandırılmıştır.
Hüseyin Tevfik Paşa Kimdir?
Hüseyin Tevfik Paşa, 1832 yılında, o dönemde Osmanlı toprakları içinde yer alan ve bugün Bulgaristan sınırlarında bulunan Vidin kentinde dünyaya geldi. Genç yaşta İstanbul’a gelerek Osmanlı’nın en seçkin askerî okullarında eğitim aldı. Maçka Askerî İdadisi, ardından Mekteb-i Harbiye ve son olarak Erkan-ı Harbiye’den başarıyla mezun oldu.
Öğrenimi sırasında matematiğe duyduğu yoğun ilgi dikkat çekti. Cambridge Üniversitesi mezunu Tahir Paşa, bu yeteneğini fark ederek ona özel dersler verdi. Mezuniyetinin ardından, Hüseyin Tevfik Paşa Harbiye’de matematik dersleri vermeye başladı. Alanında derinleşerek yüksek cebir, geometri, analiz, diferansiyel ve integral hesap, mekanik ve astronomi gibi dersler verdi.
1868 yılında, Osmanlı Devleti tarafından Paris’teki Mekteb-i Osmanî’ye müdür muavini olarak atandı. Bu dönemde yalnızca idari görevler üstlenmekle kalmadı, aynı zamanda Paris’in prestijli kurumlarında derslere katılarak matematik bilgisini ileri düzeye taşıdı.
Bu süreçte, özellikle Nouvelles Annales de Mathématiques adlı dergi Hüseyin Tevfik Paşa’nın ilgisini çekti. 1842 yılında yayımlanmaya başlayan bu dergi; cebir, analiz, mekanik, fizik ve astronomi gibi birçok konuyu ele alıyor, ayrıca problem çözümlerine yer veren matematik makaleleri yayımlıyordu.
Osmanlı’nın ilk matematik dergisi olan Mebahis-i İlmiye’de yer alan birçok çeviri ve ispat, bu dergiden alınmıştır. Hüseyin Tevfik Paşa, yayımlanan sayılardan birinde “Hesab-ı Müsenna” (Dual Aritmetik) başlıklı yazısıyla öne çıktı. Bu yazı, İngiliz mühendis ve matematikçi Oliver Byrne’in (1810–1880) yaptığı çalışmalardan esinlenerek kaleme alınmıştı.
Dual Aritmetik Nedir?
Dual sayılar, (1,1), (1,01), (1,001)… gibi sayıların kuvvetlerinin çarpımlarıyla oluşturulan özel bir sistemdir. Oliver Byrne, bu sistemi onluk sayı düzeninin yerine geçebilecek yeni bir hesaplama yöntemi olarak tasarlamıştı. Ona göre dual sayıların logaritmaları, on tabanlı logaritmalardan daha kullanışlıydı.
Byrne, bu konuda iki kitap yayımladı. En önemlisi 1863 tarihli Dual Arithmetic: A New Art adlı eseridir. Kitabında yöntemin daha pratik olduğunu savundu, ancak dual aritmetik beklediği ilgiyi görmedi ve yaygınlaşmadı.
Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın “Hesab-ı Müsenna” başlıklı yazısı, Byrne’nin kitabının yaklaşık yirmi sayfalık bir çevirisidir. Paşa, yazısında dual aritmetiğin nasıl kullanılacağını örneklerle anlatmış, ardından dual çarpmanın özelliklerini açıklamıştır.
Tevfik Paşa, bu yönteme büyük bir merakla yaklaşmış, sistemi öğrenip uygulamayı denemiştir. Fakat ilerleyen bölümlerde beklenen yararı sağlamadığını düşünerek konudan uzaklaşmış ve başka matematiksel alanlara yönelmiştir.
Mebahis-i İlmiye Dergisinin Kapanışı
Mebahis-i İlmiye dergisi, Osmanlı’da bilimsel yayıncılığın öncülerinden biri olarak dikkat çekmiş, ancak yayın hayatı uzun soluklu olmamıştır. Dergi, ikinci senesinin sonunda, 1869 yılının ilkbaharında yayınına son vermiştir.
Osmanlı’da birçok dergi, maddi imkânsızlıklar nedeniyle yayın hayatına son vermek zorunda kalmıştır. Ancak Mebahis-i İlmiye’nin kapanışı farklı bir nedene dayanır. Bu dergi, mali sıkıntılardan değil, bilim insanlarının çalışmalarını başka alanlara yönlendirmesinden dolayı durmuştur.
Mebahis-i İlmiye, neredeyse tek bir kişinin emeğiyle yayımlanıyordu. Oysa bu tür bilimsel yayınların sürekliliği, geniş bir ekip çalışması ve düzenli destek gerektirir. Dönemin önemli matematikçilerinden Salih Zeki, bu ani duruşun iki temel sebebi olduğunu belirtmiştir:
- Mebahis-i İlmiye dergisini yayımlayan bilim insanları, o dönemde Müslüman yetimler için bir yatılı okul kurma girişimine öncülük ediyordu. Bu girişim, Darüşşafaka Lisesi’nin temelini oluşturdu. Bilim insanlarının enerjisini bu büyük eğitim projesine yönlendirmesi, derginin sürekliliğini olumsuz etkiledi.
- Ayrıca Hüseyin Tevfik Paşa, o dönemde Mekteb-i Harbiye’de verdiği derslerin kitaplarını hazırlamakla meşguldü. Eğitim materyallerine yoğunlaşması, dergiye ayırabileceği zamanı azalttı ve bu da Mebahis-i İlmiye’nin yayın hayatının kısa sürmesine yol açtı.
Derginin kapanışı, Osmanlı’da bireysel çabalarla yürütülen bilimsel yayınların ne kadar kırılgan olduğunu açıkça göstermektedir. Yine de Mebahis-i İlmiye, Osmanlı’da bilimsel düşüncenin gelişimi açısından önemli bir dönüm noktası olmuştur.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Hüseyin Tevfik Paşa; https://tr.wikipedia.org/
- Kökcü, Ayşe. (2013). VİDİNLİ TEVFİK PAŞA TARAFINDAN MEBÂHİS-İ İLMİYE’DE YAYIMLANAN. LOGX VE ARCTANX FONKSİYONLARININ TÜREVLERİNE VE SERİYE AÇILIMLARINA DAİR MAKALE VE DEĞERLENDİRİLMESİ. Osmanlı Bilimi Araştırmaları. 96-107.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
