Antik söylencelere göre, tuhaf doğum lekesiyle tanınan bir adam, gizli bir vejetaryen topluluğun lideriydi. Beş kez doğduğunu, her defasında farklı bedenlerde yaşadığını iddia ediyordu. Filizlenen bir fasulyenin, insan yüzüne benzer biçimler oluşturduğunu öne sürerek, fasulye yemenin yasaklanması gerektiğini söylüyordu. Gerçek dışı görünen bu hikâyelerin merkezindeki kişi, oldukça tanıdık bir isim olan Pisagor’du.
Günümüzde onu en çok, dik üçgende hipotenüsün karesi ile dik kenarların kareleri arasındaki ilişkiyi tanımlayan “Pisagor Teoremi” ile tanıyoruz. Ancak bu teoremin gerçekten Pisagor’a ait olup olmadığı kesin değildir.
Aslında bu geometrik ilişki, Pisagor’dan yüzyıllar önce Hindistan, Çin ve Mezopotamya uygarlıklarında biliniyordu. Bazı kaynaklar, Pisagor’un bu teoremi ilk kez evrensel bir biçimde ispatladığını iddia eder. Ancak bu görüşü destekleyen doğrudan bir kanıt bulunmamaktadır. Dolayısıyla, bu keşfi gerçekten onun yapıp yapmadığı hâlâ tartışma konusudur. Bu durumda sorumuzu soralım.
Pisagor Kimdir?
Pisagor, yaklaşık MÖ 570 yılında Antik Yunan’ın Samos Adası’nda doğdu ve yaklaşık yetmiş yıl yaşadı. Onun hakkında kesin bildiklerimiz aslında sadece bu kadardır.
Pisagor, sözlü gelenek ile yazılı tarih arasında bir sınırda yer alır. Onu tanımamızı zorlaştıran başlıca nedenlerden biri, öğretilerinin yazıya geçirilmesini istememesi ve öğrencilerine gizlilik yemini ettirmesidir. Hayatı ve düşünceleri zamanla; efsaneler, çarpıtmalar, abartılar ve açık yalanlarla örtülmüştür. Bu anlatıların hangisinin gerçek, hangisinin kurgu olduğunu ayırt etmek neredeyse imkânsızdır.
Bazı akademisyenler, Platon’un Pisagor’un düşüncelerini devralarak yeniden biçimlendirdiğini ileri sürer. Örneğin, Phaidon diyalogunda Sokrates, idamından hemen önce ruhun olası kaderlerini tartışır ki bu konu Pisagor’un da temel ilgi alanlarından biriydi.
Timaeos’ta ise Platon, evrenin matematiksel yapısını ele alır ve bu yapıyı felsefi bir sistem içinde geliştirir. Bugün Pisagor’un ünü büyük ölçüde bu fikir üzerine kuruludur. Onun felsefesinin en bilinen özeti şu cümlede ifade bulur: “Her şey sayıdır.”
Bazı araştırmacılara göre, Platon ve çağdaşları kült niteliğindeki karanlık bir figür olan Pisagor’u alıp onu yarı tanrısal bir efsaneye dönüştürdü. Bu görüş ile ona karşıt yaklaşımlar arasında birçok gri ton vardır. Bu nedenle, Antik Yunan’ın Altın Çağı’ndan sonra “Yeni Pisagorculuk” ile “Yeni Platonculuk” çoğu zaman aynı düşünce okulunu tanımlar.
Daha sonraki yüzyıllarda, Kopernik Devrimi sırasında Nicolaus Kopernik, geliştirdiği evren modeline hiçbir zaman “Kopernik Sistemi” adını vermedi. Aksine, bu modeli kendi ifadesiyle “Pisagorcu Astronomi” olarak tanımladı.
Ardından gelen Johannes Kepler de kendisini bilinçli bir Pisagorcu olarak gördü ve evrenin matematiksel bir düzenle kurulduğuna duyduğu inançla keşiflerini sürdürdü. Bu düşünce çizgisini Galileo Galilei daha da geliştirerek modern bilimin temellerine yerleştirdi.
Pisagor’un Matematiğe Katkıları Nelerdir?
Tarihçi Walter Burkert’in ifadesiyle: “Pisagor ve öğrencilerinin matematiğin temellerini attığına dair görünüşte eskiye dayanan anlatılar, dokunduğunuz anda parçalanır. Elde edebildiğimiz şey, özgün tanıklıklar değil, çok sonraları bu boşluğu örtmeye çalışanların çabalarıdır.
Aristoteles, Pisagorcular üzerine çok şey yazmış ve birçok matematikçiden söz etmiş olsa da, Pisagor’un matematiğe herhangi bir katkı yaptığını belirten doğrudan bir ifadesi yoktur.
Platon da benzer şekilde, matematik üzerine kurduğu diyaloglarında Pisagor’un herhangi bir geometri teoremi bulduğunu söylemez. Platon, Pisagor’u yalnızca bir yaşam tarzının kurucusu olarak tanımlar; onu, bilgeliği nedeniyle öğrencilerinin sevdiği bir rehber olarak anlatır.
Pisagor’a hayranlık duyanlar, yüzyıllar boyunca ona siyasi başarılar, mucizeler ve elbette bilimsel keşifler atfetti. Bugün hâlâ Pisagor’u matematikle özdeşleştiren birçok yazar ve tarihçi, bu görüşlerini çoğunlukla eski ya da yeni spekülasyonlara dayandırır.
Geriye dönüp baktığımızda, Pisagor hakkında dolaşan efsanelerin matematik tarihini nasıl şekillendirdiğini görebiliyoruz. O, karizmatik bir din lideriydi. Takipçileri, ona olağanüstü başarılar ve mucizevi olaylar atfederek ününü büyüttü.
Pisagor’un itibarı öylesine büyüdü ki, MÖ 300’lerden itibaren bazı kişiler onun ve öğrencilerinin adına sahte anılar yazmaya başladı. Bu tür metinlerin bir kısmı günümüze kadar ulaştı. İşleri daha da karmaşık hâle getiren başka bir durum daha var: Antik kaynaklar birden fazla “Pisagor”dan söz eder. Örneğin, Plinius’a göre Rhegiumlu Pisagor bir heykeltıraştı. Başka bir Pisagor ise Samoslu bir ressam olarak bilinmektedir.
Zamanla kahramanlık anlatılarına duyulan inanç azaldı. Ancak entelektüel başarılarına dair anlatılar daha kalıcı oldu. Eğitimi bu efsanelerle şekillenmiş pek çok matematik öğretmeni, Pisagor’un büyük bir matematikçi olduğu fikrini sorgulamadan kabul etti. Çünkü kulağa doğru gibi geliyordu.
Pisagor Okulu Nasıl Dağıldı?
Pisagor’un fikirleri başlangıçta yavaş yayıldı. Ancak İtalya’nın doğu kıyısındaki Croton’a yerleşip orada sadık takipçileriyle birlikte Pisagorcu Kardeşlik’i kurduğunda, etki alanı hızla genişledi. Kısa sürede adı tüm Yunan dünyasında tanınır hâle geldi.
Kardeşliğe katılmak isteyenlerin uyması gereken birçok kural vardı. Bu kurallardan birini ihlal eden kişiyi, topluluk törensel bir biçimde dışlıyordu. Sözde bir cenaze töreni düzenleniyor ve kişi, topluluğun gözünde artık var olmayan biri sayılıyordu.
En katı kurallardan biri ise fasulye yememe yasağıydı (bazı kaynaklarda bu bakla olarak geçer). Bu yasağın, Pisagor’un insanın iç huzuruna ulaşması gerektiğine dair inancından kaynaklandığı düşünülür.
Ancak Crotonlu soylu bir ailenin oğlu olan Kylon, bu düzeni bozdu. Her istediğini elde etmeye alışkın biriydi ve Kardeşlik’e katılmak istedi. Fakat yıllar süren eğitim ve sessizlik dönemini kabul etmedi.
Pisagor, onu doğrudan reddetti; hatta görüşmeyi bile kabul etmedi. Kylon ise buna öfkeyle karşılık verdi. Pisagor ve takipçilerini alaya aldı, halkı kışkırttı. Sonunda öfkeli bir kalabalık, Kardeşlik’in yaşadığı evleri ateşe verdi. Bazı üyeler kaçarken bıçaklandı, bazıları ise ormana sığınmak zorunda kaldı.
Pisagor’un ölümü de, diğer birçok olay gibi, efsanelerle iç içe geçmiştir. Antik metinlerde onun ne zaman, nerede ve nasıl öldüğüne dair en az on farklı anlatı yer alır. Bu kitapta yer verilen ölüm hikâyesi, mevcut tarihî parçacıklara dayanır; ancak bu parçalar, yeni ihtimalleri araştırmak amacıyla yazar tarafından bir araya getirilmiştir.
Sonuç olarak
Bugünün çerçevesinden geçmişi anlamak çok kolay değildir. Ancak Pisagor kimdir? sorusunun cevabı da basit değildir.
Pisagor, okul kitaplarında ve popüler bilim yayınlarında hâlâ matematik tarihinin kahramanı olarak hala parlıyor. Günümüz yazarları bile geleneksel anlatıya direnmekte zorlanıyor. Bir tarihçi bu durumu şöyle özetliyor: “Matematik tarihinde muhtemelen hiçbir figür hakkında Pisagor ve takipçileri kadar çok saçmalık yazılmamıştır.” Ne yazık ki, yalan yanlış efsaneler çoğu zaman inkârlardan daha çekici ve ikna edici gelir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Pythagoras: Life, work and achievements. Yayınlanma tarihi: 23 Mart 2022; Bağlantı: https://www.livescience.com/pythagoras
- Nel, Aiden. “What Was Pythagoreanism? The Cult of Pythagoras Explored” TheCollector.com, April 1, 2023, https://www.thecollector.com/cult-of-pythagoras/
- Martínez, Alberto. (2012). The cult of Pythagoras. Math and myths. The Cult of Pythagoras: Math and Myths.
Matematiksel
