İnsanlar yüzyıllardır daha zeki olmayı, dikkati artırmayı ve hafızayı güçlendirmeyi sağlayacak bir “sihirli iksir” arayışındalar. Günümüzde ise, bunu sağladığını iddia eden “nootropikler” adı verilen maddeler var. Bu maddeler “Zeka hapı”, “beyin güçlendirici” ya da “bilişsel destekleyici” olarak da bilinirler.
Bu ürünlerin bir çoğunu çevrimiçi mağazalardan, süpermarketlerden, eczanelerden veya hatta benzin istasyonlarından; sakız, jel, hap ya da cilt bandı formunda satın alabilirsiniz. Ne bir reçeteye ihtiyaç vardır ne de bir sağlık uzmanına danışmanız gerekir. Peki, bu zeka arttırıcı ilaçlar gerçekten beyni güçlendiriyor mu?
Nootropikler ilaçlar nedir ve nasıl çalışırlar?
İnsanın potansiyelini, performansını ve haz duyusunu artırma çabaları çok eskidir. Ancak yeni olan, nörobilimin bilişsel yetenekleri artırmak için sinirsel süreçleri hedef alan kimyasallara yönelmesidir. Bunlar çoğunlukla nörotransmitter sistemlerini etkileyen maddelerdir.
Bu tür kimyasalların ilki, 1930’larda ABD’de Smith Kline French firması tarafından burun açıcı ilaç Benzedrine adıyla piyasaya sürülen amfetamindi. Amfetamin ve ondan daha toksik olan akrabası metamfetamin (kristal met) II. Dünya Savaşı sırasında hem Müttefik hem de Alman ordularınca uyarıcı olarak yaygın biçimde kullanıldı.
Amfetaminin bağımlılık yapıcı etkileri savaş sonrasında onu reçeteyle satılan bir ilaç hâline getirdi, ancak sokakta kolayca bulunmaya devam etti. Uzun görevlerdeki savaş pilotları hâlâ amfetamin kullanır. Fakat Körfez Savaşları’ndan bu yana büyük ölçüde narkolepsi tedavisi için geliştirilen reçeteli ilaç Modafinil ile değiştirilmiştir.
1960’larda metamfetaminin kimyasal bir akrabası olan metilfenidat (Ritalin), o dönemde “Minimal Beyin Disfonksiyonu” (bugünkü adıyla Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu – DEHB) tedavisi için ABD’de reçetelenmeye başlandı.
Amfetaminin kendisi ise 1990’larda “Adderall” adıyla, daha uzun etkili bir DEHB ilacı olarak yeniden piyasaya sürüldü. “Zeka hapı” olarak tanıtılsalar da Ritalin ve benzerleri doğrudan bilişsel işlevleri etkilemez. Sadece dopamin sistemine etki ederek dikkati artırır, böylece odaklanmayı kolaylaştırır.
Doğal ürünler (ginseng, gingko), hormonlar (DHEA) ya da tehlikeli kimyasallar (hidrazin) gibi onlarca madde “zeka artırıcı” olarak pazarlansa da, nörolojik süreçlerin karmaşıklığı nedeniyle saf bir bilişsel etki yaratmak muhtemel değildir. Çünkü en basitinden kahvaltıda ne yiyeceğine karar vermekten en karmaşık kod çözümüne kadar her bilişsel eylem birçok beyin bölgesinin ve sinir ağının etkileşimini gerektirir.
Zeka Arttırıcı İlaçlardan Vazgeçin, Zeka Bu Biçimde Gelişmez!
Bazı ilaçlar, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) tedavisinde başarıyla kullanılmıştır. Ancak bu ilaçların DEHB tanısı olmayan kişiler üzerindeki etkileri hakkında çok daha az şey bilinmektedir. Kullanıcılar bu ilaçların zihinsel performanslarını artırdığını hissetse de, bu hissin performans artışıyla örtüşüp örtüşmediği belirsizdir.
Bir çalışma, üç yaygın “zeka ilacının” bilişsel performans üzerindeki etkisini inceledi. Sonuçlar bu ilaçların o kadar da “zeka artırıcı” olmadığını gösterdi.
Araştırmacılar, 18–35 yaşları arasındaki DEHB tanısı olmayan 40 kişiyi çalışmaya dahil etti. Katılımcılar dört hafta boyunca haftada bir olmak üzere dört test oturumuna katıldı. Her oturumda onlara plasebo, metilfenidat, dekstroamfetamin veya modafinilden biri verildi. Ne katılımcı ne de araştırmacı, o oturumda hangi ilacın verildiğini bilmiyordu.
Katılımcılar ilacı (ya da plaseboyu) aldıktan sonra çeşitli görevler yaptı. Bunların en önemlisi, “sırt çantası problemi” adı verilen karmaşık bir optimizasyon göreviydi.
Katılımcılar görevde, bir bilgisayar oyunu aracılığıyla belirli bir ağırlık taşıyabilen bir çantaları olduğunu hayal etti. Oyunda on ya da on iki farklı nesne yer aldı; her birinin bir ağırlığı ve dolar cinsinden bir değeri vardı. Amaç, ağırlık sınırını aşmadan çantanın içindekilerin toplam değerini olabildiğince artırmaktı.
Genel olarak, ilaçları aldıktan sonra katılımcıların problemleri çözmeleri çok daha uzun sürdü. Seçimlerini göndermeden önce belirgin biçimde daha fazla zaman harcadılar. Ayrıca çok daha fazla nesne kombinasyonu denediler. Ayrıca katılımcılar optimal kombinasyonu ortalama olarak daha az buldu.
Yani ilaç alan katılımcılar daha fazla çaba harcadı, daha uzun süre uğraştı ve daha çok deneme yaptı. Fakat verimleri belirgin biçimde düştü. Artan zihinsel faaliyet, nihai performanslarını iyileştirmedi.
Katılımcıların bireysel sonuçlarına bakıldığında ilginç bir durum ortaya çıktı. Plasebo aldıklarında ortalamanın üzerinde başarı gösterenler, ilaç aldıklarında genellikle daha kötü performans sergiledi. Buna karşılık, plaseboyla zaten düşük sonuçlar elde edenlerde bu düşüş çok daha hafifti.
Sonuç Olarak
Bu bulgu, “zeka artırıcı” ilaçlarla performansı yükseltme fikrine şüpheyle bakmamız gerektiğini gösteriyor. Görünüşe göre bu ilaçlar, zaten iyi performans gösterenlerde fayda yerine zarar verebiliyor. Yani zihni keskinleştirmek yerine odağı dağıtıyor, verimliliği düşürüyor.
DEHB tanısı olmayan kişiler, özellikle de zaten yüksek performans gösterenler, işte ya da okulda avantaj sağlamak için bu ilaçları kullandıklarında beklenmedik sonuçlarla karşılaşabilir. Bilişsel süreçler karmaşık yapılardır; onları geliştirmek için kestirme bir yol yoktur.
Kısacası, “zeka hapları” aslında o kadar da akıllıca bir yol olmayabilir. Yani siz yine bulmaca çözmeye lütfen devam ediniz. Konsantrasyonu artıracak bir şeye ihtiyaç duyuyorsanız da herhangi bir ilacın yerine gidip bir fincan kahve içiniz. Benzer bir uyarıcı etkiye sahip olacaktır üstelik çok daha güvenlidir!
Kaynaklar ve İleri okumalar:
- ‘Smart drugs’ make you worse at solving complex problems, new study finds. Yayınlanma tarihi: 14 Temmuz 2023. Kaynak site: Conversation. Bağlantı: ‘Smart drugs’ make you worse at solving complex problems, new study finds
- Malík M, Tlustoš P. Nootropics as Cognitive Enhancers: Types, Dosage and Side Effects of Smart Drugs. Nutrients. 2022 Aug 17;14(16):3367. doi: 10.3390/nu14163367. PMID: 36014874; PMCID: PMC9415189.
- Bowman E, Coghill D, Murawski C, Bossaerts P. Not so smart? “Smart” drugs increase the level but decrease the quality of cognitive effort. Sci Adv. 2023 Jun 16;9(24):eadd4165. doi: 10.1126/sciadv.add4165. Epub 2023 Jun 14. PMID: 37315143; PMCID: PMC10266726.
Matematiksel
