“Radyasyon” kelimesinin basit bir şekilde anılması bile insanlarda genellikle korku uyandırır. Bir ömür boyu çizgi roman okumak ve gişe rekorları kıran Hollywood filmlerini izlemek, bazılarımızın radyasyonun insanları süper kahramanlara veya deforme olmuş canavarlara dönüştüren nadir ve tehlikeli bir şey olduğuna inanmasına neden olacaktır. Peki muzların radyoaktif olduğunu duymuş olabilirsiniz, fakat bu aslında ne anlama geliyor?
Muz radyasyon yayar mı?
Aslında hayatın her saniyesinde bazen doğal bazen de yapay radyasyona maruz kalıyoruz. Gerçekten de yediğimiz bir muz bile aslında radyasyon kaynağıdır. Ve hatta, vücudumuz da doğal olarak radyoaktiftir. Yani insan vücudu da radyasyon yayar.
Vücudumuz doğal olarak radyoaktiftir çünkü çevrede doğal olarak bulunan radyoaktif maddeleri yiyor, içiyor ve soluyoruz. Bunlar vücudumuzdaki dokular, organlar ve kemikler tarafından emiliyor ve yutma ve soluma yoluyla sürekli olarak yenileniyor.
İnsanlar çoğunlukla, görünür ışıktan daha düşük bir frekansa sahip elektromanyetik radyasyon olan kızılötesi radyasyon yayarlar. Bu etki insanlara özgü değildir. Sıfır olmayan bir sıcaklığa sahip tüm nesneler termal radyasyon yayar. Ancak bu endişelenmemizi gerektirecek bir durum değil. Vücudumuz az miktarda radyasyonla başa çıkmak için inşa edilmiştir. Bu nedenle normal günlük hayatımızda maruz kaldığımız miktarlardan kaynaklanan bir tehlike yoktur.
Muz potasyum açısından yüksek olduğu için aslında en radyoaktif gıdalardan biridir. 600 muz yemek, bir göğüs röntgeni çekmeye eşdeğerdir. Ancak kesinlikle bu durum muz yememeniz için bir neden değildir. Radyasyon miktarı son derece küçüktür ve her gün maruz kaldığımız doğal “ arka plan radyasyonundan ” çok daha azdır.
Radyoaktivite Nedir?
Radyoaktivite, bir atom çekirdeğinin parçalanmasına (bozunmasına) veya yeniden düzenlenmesine verilen terimdir. Radyoaktif bozunma çeşitli şekillerde meydana gelir; en yaygın olanları şunlardır:
- Kendiliğinden fisyon: Yalnızca görece daha ağır kimyasal elementlerde görülen bir radyoaktif bozunma biçimidir. Çekirdeğin iki parçaya ayrılması nedeniyle “atomun bölünmesi” olarak da bilinmektedir.
- Nötron emisyonu: Fazla nötron içeren atomlarda gerçekleşen radyoaktif bir bozunma tepkimesidir. Bu bozunmada nötron basitçe çekirdekten atılacaktır.
- Alfa bozunması: Atomun alfa parçacığı saçarak fazla enerjisinden kurtulmasıdır. Alfa saçılması radyoaktif saçılmadır. Saçılma durumunda atom numarası 2, kütle numarası ise 4 azalır. Örneğin uranyum-238 alfa bozunması geçirerek toryum-234 elementine dönüşür.
- Beta bozunması: Beta bozunması, bir atom çekirdeğinden beta ışınının yayıldığı radyoaktif bir bozunmadır. Beta bozunması sırasında çekirdekteki proton nötrona dönüşür ve bunun tersi de geçerlidir. Protonun nötrona dönüşmesine β+ bozunması denir. Benzer şekilde, bir nötronun protona dönüşmesi β– bozunması olarak bilinmektedir.
- Gama bozunması: Çekirdek içindeki protonlar ve nötronlar daha kararlı bir biçime yeniden düzenlenecektir. Sonucunda enerji bir gama ışını olarak yayılır.
Gördüğünüz gibi radyoaktivite temelinde çekirdek ile alakalıdır. Bu tepkimelere maruz kalarak parçalanan maddelere ‘radyoaktif madde’, çevreye yayılan alfa, beta ve gama gibi ışınlara ise ‘radyasyon’ adı verilmektedir.
Radyasyonun tamamı tehlikeli midir? Tam olarak değil
Radyasyon her zaman tehlikeli değildir. Tehlike türüne, şiddetine ve radyasyona ne kadar süreyle maruz kaldığınıza bağlıdır. Örneğin, iyonlaştırıcı radyasyona (örneğin doğal olarak oluşan radon gazından kaynaklanan) aşırı maruz kalmanın insan dokularına ve DNA’sına zarar verebileceğini biliyoruz. Ayrıca , Güneş’ten gelen UV ışınları gibi iyonlaştırıcı olmayan radyasyonun, kişinin yeterince yüksek yoğunluklara maruz kalması halinde zararlı olabileceğini ve yanık, kanser veya körlük gibi olumsuz sağlık etkilerine neden olabileceğini de biliyoruz.
Radyasyona maruz kalmanın açık riskleri olsa da faydalarını bilmek de önemlidir. Bunun yaygın bir örneği modern tıpta radyasyonun kullanılmasıdır. Tıbbi görüntüleme, X ışınları ve BT taramaları gibi iyonlaştırıcı radyasyon tekniklerinin yanı sıra ultrason ve manyetik rezonans görüntüleme (MRI) gibi iyonlaştırıcı olmayan radyasyon teknikleri de günümüzde sağlık amaçlı kullanılmaktadır.
Muz Eşdeğer Dozu Nedir?
Muz Eşdeğer Dozu (BED), radyasyondan korunma uzmanları tarafından iyonlaştırıcı radyasyona maruz kalmayı açıklamak için zaman zaman kullanılan bir kavramdır. Tek bir muzdaki radyoaktivite düzeyi çok küçüktür ve bu, doğal olarak oluşan potasyum izotopu olan potasyum-40’ın varlığından kaynaklanmaktadır. Bir muz yemenin kişiyi yaklaşık 0,1 mikrosievert radyasyona maruz bıraktığı tahmin edilmektedir.
Muz başına 0,1 mikrosievert oranında muz yiyerek 5 sievertlik ölümcül dozda radyasyon ( maruz kalan insanların %50’sini öldürmeye yetecek kadar ) elde etmek için, bir kerede 50 milyon muz yemeniz gerekir. Elbette bu da imkansızdır. Bu rakamı nasıl hesapladığımızı anlamak isterseniz aşağıdaki kısma kısaca göz atın.
Bir kişinin muz yemekten aldığı yaklaşık radyasyon dozu 0,1 mikrosieverttir. Mikrosievert ( μSv ), düşük seviyedeki iyonlaştırıcı radyasyonun insan vücudu üzerindeki sağlık etkisini ölçmek için kullanılan birim olan sievert’in milyonda biridir. Öldürücü radyasyon dozu yaklaşık 5 sievert’tir, bu da 5.000.000 ( 5 milyon ) mikrosievert’e eşittir. Yani muzdan ölümcül radyasyon dozu almak istiyorsak 5.000.000 μSv / 0,1 μSv/muz = 50.000.000 muz yemeniz gerekir.
Gördüğünüz gibi muz ve radyasyon ilişkisi bazı kaynakların iddia ettiği kadar ürkütücü değildir. Sonucunda bu kadar muzun yemeniz zaten mümkün değildir. Yeseniz bile insan vücudu aynı zamanda içindeki maddelerin dengesini koruma konusunda da çok iyidir, bu nedenle çok fazla potasyum tehlikeli hale gelmeden önce vücuttan atılır.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Are bananas really ‘radioactive’? An expert clears up common misunderstandings about radiation. Yayınlayama tarihi: 3 Kasım 2022; Bağlantı: https://theconversation.com/
- Stein T, Schuermann T, Bamberg F, Mueller-Peltzer K. Strahlenexposition erklären : Die Rolle der Bananenäquivalentdosis im Vergleich zur effektiven Dosis im Rahmen der Patientenkommunikation [Explaining radiation dose exposure : The role of the banana equivalent dose compared to the effective dose in patient communication]. Radiologie (Heidelb). 2023 Sep;63(9):679-687. German. doi: 10.1007/s00117-023-01196-7. Epub 2023 Aug 28. PMID: 37639026.
Matematiksel
