Antik Yunan filozofu Sokrates kendisini bir “at sineği” olarak tanımlamıştı. Ona göre kendisi sinekti, Atinalılar ise at. Görevi, yurttaşlarını sorgulamak, rahatsız etmek ve harekete geçmeye zorlamaktı. Bunu sorular sorarak yapardı; hem de çok sayıda soru sorarak. Günümüzde bu sorgulayıcı yaklaşım, yani Sokratik Yöntem, felsefenin temel taşlarından biri hâline geldi.
Sokrates hiçbir zaman yazılı bir eser bırakmadı. O, düşüncelerin karşılıklı tartışmayla canlı kalabileceğine inanıyordu. Yazının ise fikirleri harflerin içine hapsettiğini düşünüyordu. Sokrates’in yaşamı, konuşmaları ve ölümü hakkındaki bilgilerin çoğu öğrencisi Platon sayesinde günümüze ulaştı.
Ancak Platon’un yazdıklarının ne kadarının Sokrates’e, ne kadarının kendisine ait olduğu hâlâ tartışmalıdır. Platon’un eserlerinin bir noktasından sonra Sokrates, filozofun kendi düşüncelerini dile getiren bir figüre dönüşür. Fakat bunun ne zaman başladığı kesin olarak bilinmez.
Antik Yunan’da Delphi’deki Apollon Tapınağı’nda bulunan kâhin, Sokrates’i Yunanların en bilgesi ilan etmişti. Sokrates bu sözü, kendi kuşkuculuğunun bir onayı olarak gördü ve felsefesinin temeline yerleştirdi. “Tek bildiğim şey, hiçbir şey bilmediğimdir” diyerek bu düşüncesini özetledi.
Sokrates, kendisine “en bilge insan” denmesini anlamlandıramamıştı. Bu yüzden zamanını, Atinalılara dostluk, adalet, sevgi ve dindarlık gibi kavramlar üzerine sorular sorarak geçirdi. Onun amacı, insan yaşamındaki en yüce değeri, yani bilgeliği aramaktı.
Bu süreçte, diğerlerinden daha bilge olmasının nedeninin, bilmediği konularda bilgi iddiasında bulunmamak olduğunu fark etti. Platon’un diyalogları, Sokrates’in bu sorgulayıcı konuşmalarını örnekler. Bu diyaloglardan Sokratik Yöntem doğdu.
Sokratik Yöntem Nedir?
Sokratik Yöntem, bireyler arasında yürütülen sorgulayıcı bir diyalog biçimidir. Bu yöntem, sorular sormak ve yanıtlamak yoluyla eleştirel düşünmeyi teşvik eder, fikirleri ve onların altında yatan varsayımları açığa çıkarır. Amaç, yanlış ya da çelişkili tanımları eleyerek gerçeğe yaklaşmak ve bu süreçte daha dikkatli düşünmektir.
Sokratik sorgulama, bir inancı ya da iddiayı temelden ele alarak başlar. İddianın ne anlama geldiğini ve mevcut inançlarımızla çelişip çelişmediğini araştırır. Bu süreçte, kimi zaman ulaşılan sonuçların aslında kabul edemeyeceğimiz ya da başka inançlarımızla tutarsız olduğunu fark ederiz. İşte o noktada sorgulama, bilgelik arayışına dönüşür.
Sokrates, tümevarım ve tümdengelim yöntemlerini bilinçli biçimde bir arada kullanan ilk filozoftu. Onun tartışma biçimi genellikle şöyle ilerlerdi:
- (1) Önce bir soru ortaya atılırdı. Örneğin: “Siyasal adalet, gerçekten güçlü olanın çıkarına hizmet eden şey midir?”
- (2) Ardından adaletin örnekleri gözlemlenir. Adil bir doktor, hastasını iyileştirir ve güçlendirir; adil bir binicilik öğretmeni, at sürmeyi bilmeyen öğrencisine öğretir ve onu yetkinleştirir. Diğer durumlarda da bu örüntü aynıdır.
- (3) Bu örneklerden tümevarımla bir genelleme yapılır: Adalet, güçlü olanın değil, zayıf olanın yararınadır.
- (4) Sonraki adımda bu evrensel yargının neden zorunlu olduğunu anlamak gelir. Adaletin doğası gereği her zaman zayıfın yararına olması, onun özünden kaynaklanır. Üçüncü adımda olguyu biliriz; dördüncü adımda ise nedenini kavrarız.
- (5) Son olarak, genel ilkeden özel duruma geçilir. Tümdengelim yoluyla şu sonuca varılır: Adalet güçlü değil, zayıf olanın yararınaysa ve siyasal adalet de bir adalet biçimiyse, o hâlde siyasal adalet de zayıf olanın yararınadır.
Dördüncü adım önemlidir, çünkü yalnızca örneklerden yola çıkarak yapılan genelleme, bize kesin bilgi vermez. Tümevarım yalnızca olasılık sağlar. Örneğin, “Bütün kuğular beyazdır” önermesi yalnızca gözlemimize dayanıyorsa ve bundan emin değilsek, “Bu bir kuğudur, o hâlde beyazdır” sonucuna da tam olarak güvenemeyiz.
Bu nedenle Sokrates’in yönteminde tümevarımla tümdengelim arasındaki geçişte asıl önemli olan, akıl yürütmekten çok anlamaktır. Yani kişi, ulaştığı genel ilkenin neden zorunlu olarak doğru olduğunu kavramalıdır.
Sokratik Yöntem Neden Önemlidir?
Platon’un Sokratik diyaloglarında, Sokrates’in başlattığı soruların her zaman kesin bir cevabı bulunmaz. Bu, bir eksiklik değil, onun yönteminin bir parçasıdır. Sokrates bilgiye sahip olduğunu iddia etmez; insanların kendi inançlarını sorgulamalarına ve gerçek anlayışa ulaşmalarına yardımcı olur.
Kişinin inançlarının yanlış ya da tutarsız olduğunu fark etmesi, daha derin bir anlayışa giden ilk adımdır. Bu nedenle Sokratik Yöntem, bugün hâlâ eğitimde ve felsefede geçerliliğini korur.
Dogmatizm, başkalarının fikirlerini sorgulamadan kabul etmektir; pasiftir ve yalnızca ezber gerektirir. Buna karşılık Sokratik Yöntem, insanın kendi düşüncesiyle bilgiye ulaşmasını sağlar. Bu etkin ve yaratıcı bir süreçtir, zihni kör inançtan kurtarır.
İnsanlar genellikle doğrudan eleştirilerek fikirlerini değiştirmez. Fakat sorularla düşünmeye yöneltildiklerinde, yanlış fikirlerinden özgürleşebilirler. Bu yüzden Sokratik Yöntem, düşünsel gelişim için güçlü bir araçtır.
Sokratik Yöntem’in kalıcı mirası, eleştirel düşünmeyi ve sorgulamayı gündelik yaşamın meselelerine uygulamaktır. Bu yaklaşım, eğitimin amacını yalnızca bilgi aktarmaktan öteye taşır; öğrencilere toplumda etkin bir şekilde yer alma, düşünsel bağımsızlık kazanma ve özgür yurttaşlar olarak sorumluluklarını yerine getirme becerisi kazandırır.
İleriye doğru gerçek bir ilerleme ancak inançlarımızın dayandığı varsayımları sorgulamakla, çelişkileri bulmakla ve bilgi eksikliklerimizi fark etmekle mümkündür. Bu ise alçakgönüllülük ve öğrenmeye açık bir zihin gerektirir. İyi bir yaşam sürme arayışında Sokrates’in yöntemi, aradan geçen yüzyıllara rağmen hâlâ en etkili yol olarak kalmaktadır.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Abdus Samad, Kazi. (2021). “The Socratic Method: A Timeless Approach to Critical Thinking and Personal Growth”. 10.13140/RG.2.2.29421.40167.
- Lake, Tim. “Socrates’ Philosophy: The Ancient Greek Philosopher and His Legacy” TheCollector.com, October 26, 2021, https://www.thecollector.com/socrates-philosophy-ancient-greek-philosopher-legacy/.
- Understanding Socratic Questioning: A Comprehensive Guide. Yaınlanma tarihi: 1 Nisan 2023. Bağlantı: Understanding Socratic Questioning: A Comprehensive Guide
- Andrews, Kate. BRINGING LIFE TO ASYNCHRONOUS DISCUSSIONS IN ADL.
Matematiksel
