Bir çok insan zekalarıyla toplumda kendilerinden söz ettiren, tarihe damga vurmuş kişilerin dini inançlarını ve felsefi fikirlerini merak eder. Şüphesiz bu kişilerin başında da Einstein gelir. Aslında Einstein tam olarak neye inandığını 1929’da, Herbert Goldestein’a yazdığı bir mektupta kaleme almıştı. Kendisi mektubunda inandığı şeyin Spinoza’nın Tanrısı’ olduğunu yazıyordu.
Başka bir konuşmasından da Spinoza’nın fikirlerinden büyülendiğini” söyleyecekti. Hatta bu fikirleri, Einstein’ın fizikteki fikirlerini de etkilemişti.
Eğer felsefe ile yakından ilgilenen bir kişiyseniz Einstein’ın bu sözlerinden belli bir anlam çıkarmış olmalısınız. Ancak bir çok kişi için Einstein’ın inandığı Spinoza’nın Tanrısı fikri kafa karıştırıcıdır. Bu fikri anlayabilmemiz için öncelikle Baruch Spinoza’yı kısaca tanımanız gerekecektir.
Baruch Spinoza Kimdir?
1632’de Amsterdam’da mütevazı bir Yahudi ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Baruch Spinoza, 17. yüzyıl Hollanda ve Avrupa Aydınlanmasının kilit isimlerinden biri olarak bilinmektedir. Genç bir adam iken gelecek vaat eden bir din alimi olarak kabul edilmişti. Ancak kısa sürede radikal ve alışılmışın dışında görüşleri nedeniyle kendisini kilisenin dışında bulacaktı. 1656’da Amsterdam hahamları Spinoza’yı aforoz etti.
Hayatının geri kalanını, isimsiz olarak yayınlanan felsefi tezler yazarak ve dönemin aydınlarıyla gizlice mektup alışverişinde bulunarak sürdürmek zorunda kalacaktı. Bu süreçte Spinoza 1674 yılında yasaklanacak olan ve hakkında yayınlandığı günden beri çok tartışılan, Teolojik Politik İnceleme isimli kitabını yayınlayacaktı. Hollanda’nın çeşitli yerlerinde geçimini özel felsefe dersleri ve cam taşlamacılığı ile sağlayarak kanaatkar bir biçimde sürdüren filozof 1677’de 44 yaşında hayatını kaybetti.
Filozoflar genellikle geometrinin dikkatli mantıksal adımlar yoluyla, kararlaştırılan başlangıç noktalarından şaşırtıcı sonuçlara doğru gitme biçimine hayranlık duyar. Eğer aksiyomlar doğruysa, sonuçlar da doğru olmak zorundadır. Bu türden geometrik akıl yürütme hem Rene Descartes’a hem de Thomas Hobbes’a esin kaynağı olmuştur.
Spinoza sadece geometriye hayranlık duymamış, felsefeyi sanki geometriymiş gibi yazmıştı. Bunun en güzel örneği felsefi görüşlerini anlattığı, güvenliğini düşünerek ölümünden sonra yayınlanmasını istediği Ethica isimli kitabı idi.
Ethica adlı kitabındaki kanıtlar geometrik kanıtlara benzer ve aksiyomlar ile tanımları içerir. Ancak buradaki kanıtlar üçgenlerin açıları ve çemberlerin çapları gibi konularla uğraşmak yerine Tanrı, doğa, özgürlük ve duygular hakkındadır.
Hatta Spinoza daha da ileri gider ve kanıtlarının sonuna Q.E.D. yazar. Bilindiği gibi bu açıklamaya daha çok matematik kitaplarında rastlanır. Açılımı “quod erat demonstratum” olan Q.E.D. “gösterilmek istenen buydu” anlamına gelir.
Spinoza’nın Tanrı Anlayışı Nasıldı?
Spinoza, Tanrıbilimsel Politik lnceleme isimli kitabında Tanrı’nın doğa ve doğanın Tanrı olduğu, Tanrı’nın insani özelliklere sahip olduğunu farz etmenin yanlış olduğu yolundaki inançlarını betimlemeye başlar. Ethica’da ise Tanrı ve doğa üzerine görüşlerini daha bir genişletir.
Spinoza’ya göre evrende var olan her şey, doğanın (dolayısıyla da Tanrı’nın) bir parçasıdır ve doğadaki her şey, aynı temel yasaları izler. Kendisinin bu fikri bir çeşit panteizm olarak bilinmektedir.
Spinoza, Ethica’nın ikinci kısmında, doğaya ve insanların kökenine odaklanır. Spinoza’nın savına göre, insanların farkında oldukları Tanrı’ya ait iki nitelik, düşünce ve uzamdır. Düşünce biçimleri ya da görünümleri fikirleri kapsarken, uzam biçimleri fiziksel cisimleri kapsar ve bu ikisi ayrı özler olarak hareket eder. Düşünce ve uzam Tanrı’nın nitelikleri olduğu için, kişinin doğayı ve Tanrı’yı anlayabilmesinin iki yolunu oluşturur.
Spinoza’ya göre, tüm nesneler, hayvan, sebze ya da mineral olsun bir zihniyete sahiptirler. Bedenleri de zihinsellikleri de dünyanın tüm fiziksel ve zihinsel vasıflarından daha büyük olan Tanrı’nın bir
parçasıdır. Spinoza için Tanrı gerçekliğin temelini oluşturan “madde” dir.
Evren devasa bir sistemdir ve her şey bu sistemin içinde birbiriyle uyumludur. Bu uyumu kavramanın en iyi yolu ise düşüncenin gücüdür. Bu düzenli uyumda kendisini belli eden Tanrı aslında doğanın kendisidir.
Gördüğünüz gibi Spinoza’nın Tanrı kavramı, şefkat, bilgelik ve ahlaki motivasyon gibi insani niteliklere sahip olma eğiliminde olan geleneksel dinlerin Tanrı kavramına oldukça uzaktır. Onun için ölümden sonra ölümsüzlük yalnızca yeniden tek bir maddeye dönüşmedir ve Tanrı’nın mucizeler gerçekleştirmesine gerek yoktur.
Spinoza’nın Tanrı Görüşü Einstein’ı da Etkileyecekti
Yukarıda kısaca özetlediğimiz ve temelinde anlaşılması oldukça zor olan görüşler nedeniyle, daha sonra gelen birçok düşünür Spinoza’yı bir ateist olarak kabul edecekti. Oysa ki kendisi yaşasaydı, bunu kesinlikle reddederdi. Spinoza’ya göre, her doğru düşünce Tanrı’daki düşüncedir. Tanrı’yı düşünmekse Tanrı’nın gerekliliğini düşünmek ve kendini bunun bir parçası olarak anlamaktır. Bu noktada düşünce ve varoluş birdir.
Spinoza tipik bir filozoftu. Tartışılmaya herkesin duymaya hazır olmadığı fikirler öne sürmeye ve görüşlerini argümanla savunmaya hazırdı. Çalışmalarına kimi zaman şiddetle karşı çıkılsa da Spinoza yazdıkları ilerleyen süreçte, okuyanları etkilemeye devam edecekti. Yazının başında aktardığımız Albert Einstein da bu kişilerden biri idi.
Einstein Tanrı kelimesini bir çok defa kullanmıştır. Bunlardan en ünlüsü de “muhtemel “Tanrı zar atmaz” biçimindeki söylemidir. Ancak o Tanrı derken, filozof Baruch Spinoza’nın tanımladığı Tanrı’yı kastediyordu. Spinoza, doğa ile eşanlamlı olan Tanrı’nın değişmez ve ebedi olduğunu, şansa yer bırakmadığını iddia etmişti. Spinoza ile aynı fikirde olan Einstein, doğanın mekanizmalarını yöneten değişmez kuralları aradı.
Einstein’ın inançları, panteist bir evrenin nedensellik üzerine işlediği ve kuantum mekaniğinin işlemediği bir dünyayı yansıtıyordu. Bu nedenle de kuantum teorisyenleri Niels Bohr ve Max Born’u “Zar oynayan bir Tanrı”ya inanmakla suçlayacaktı. Detaylarına bu yazıda göz atabilirsiniz: Einstein Tanrı Zar Atmaz Derken Aslında Ne Söylemek İstiyordu?
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Philosophy of Spinoza; Bağlantı: https://en.wikipedia.org/
- Baruch Spinoza; Bağlantı: https://plato.stanford.edu
- Role of Ethics: Baruch Spinoza’s Determinism. Yayınlanma tarihi: 11 Ağustos 2022; Bağlantı: https://www.thecollector.com/
- Did Einstein Pray? What the Great Genius Thought about God.; Yayınlanma tarihi: 19 Eylül 2017; Bağlantı: https://bigthink.com/hard-
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
