Brezilyalı futbol efsanesi Pele, bir keresinde formasını bir hayranına vermiş ancak ve kısa bir süre sonra oyun performansı bozulmaya başlamıştı. Kendisi bunun nedeninin formasını artık giymemesi olduğuna inandı ve arkadaşlarından formasını geri bulmalarını istedi. Neyse ki kısa süre sonra forma geri geldi ve Pele’nin performansı hızla düzeldi.
Bu olayda forma özel bir güce sahipmiş gibi gözüküyor. Ancak Pele’nin arkadaşlarının kendisine söylemediği şey aslında geri getirdikleri formanın orijinal forma olmadığıydı.
Pele elbette yalnız değildir. Sonuçta bir çoğumuz bazı eşyaların bize uğur getirdiğini düşünürüz. Bazı sayıları şanslı kabul ederiz. Bazen de durduk yere kendimizi şanssız olmakla suçlarız. Diyelim ki bir haftasonu piknik yapmaya karar verdiniz. Hava son bir aydır bulutsuz ama tam da sizin gideceğiniz sabah yağmur başladı. Bu durumda sorun kesin sizinle ilgilidir. Oysa ki bu düşünce hatalarının hepsinden “The post hoc” (Latince: post hoc ergo propter hoc), yani “Bundan sonra oldu, dolayısıyla bundan ötürü.” sorumludur.
Post Hoc Mantık Hatası Nedir?
Karşımıza çıkan bir çok olguda neden sonuç ilişkisini anlamak önemlidir. Ancak “A, B’den önce oldu, bu nedenle A, B’ye neden oldu” biçiminde kuracağımız bir neden sonuç ilişkisi her zaman doğru olmayacaktır. Örneğin, bir kişi grip olunca bolca portakal suyu içmiş ve birkaç gün sonra daha iyi hissetmişse, iyileşme nedeninin portakal suyu içmesi olduğunu düşünür. Oysa ki gribin etkileri bir kaç gün içinde zaten doğal biçimde hafifler.
Bu düşünce hatası, olaylar arasındaki kronolojik ilişkinin otomatik olarak neden-sonuç ilişkisi ortaya çıkardığını kabul ettiğimiz zaman gerçekleşir. Sonuçta herhangi bir olayın oluş sırası doğrudan bir neden-sonuç ilişkisi vermek zorunda değildir.
Örneğin yolda yürürken yanınızdan kara bir kedi geçer. Sonrasında da cüzdanınızı çaldırırsınız. ”Zaten kara kedi görmüştüm, başıma bir şey geleceği belliydi” diyerek iki olayı birbirine bağlarsınız. İşte bu noktada Post hac mantık hatasını deneyimlemiş olursunuz. Bu durumda, eğer horoz güneş doğmadan hemen önce öttüyse, horozun güneşin doğmasına neden olduğu da düşünmeniz gerekir.
Korelasyon Nedenselliğe Eşit Değildir
Vereceğimiz en temel cevap istatistikten gelir. Korelasyonun nedenselliğe eşit değildir. Yani iki değişken arasında doğrusal bir ilişki olması (biri düzenli artarken veya azalırken, diğerinin de düzenli olarak artması veya azalması), ikinci değişkende gördüğümüz değişimin sebebinin birinci değişkenin değişimi olduğu anlamına gelmez. Ek okumalar için: Tip 1 ve Tip 2 Hata Nedir? Neden Dikkat Etmemiz Gerekir?
Örneğin bir öğrencinin sınavdan önce yeni bir kalem alması ve bu kalemle girdiği sınavdan başarılı olması, kalemin sınav başarısını arttırdığı anlamına gelmez. Öğrenci kalem almaya devam ettikçe, başarısı artmaya devam etmeyecektir. Bu sadece bilimsel bir dayanağı olmayan batıl inançtır. Bu tür hataların en temel sebebi, kişinin mantık kurma sırasında yeterince dikkatli olmamasıdır. Bu dikkatsizlik sonucunda da yanlış neden-sonuç ilişkileri kuracaktır.
Post Hoc Mantık Hatası Örnekleri
Post hoc mantık hatası bilim, psikoloji, ekonomi, işletme, hukuk ve siyaset gibi çeşitli alanlarda görülmektedir. Özellikle tıp alanı ve hastalıkların nedenlerinin araştırılması Post hoc yanılgısı örnekleri ile doludur.
Tıp araştırmacıları sürekli olarak tıbbi hastalıkların nedenlerini veya tedavilerini araştırmakla kalmaz. Aynı zamanda hastalığın semptomlarını hafifletmeye yardımcı olacak çözümler arayışında olan insanlarla da mücadele etmeleri gerekir. Sıtma hastalığının nedenlerinin araştırılması post hoc mantık hatası örnekleri ile doludur.
Örneğin, bir zamanlar sıtmanın geceleri dışarı çıkan insanlar arasında daha yaygın olduğu düşünülüyordu. Bu yanılgının sonucunda da hastalığa bir çare olarak akşam belli bir saatten sonra dışarı çıkmamak önerilecekti.
Neyse ki bazı bilim insanları bu teoriye şüphe ile yaklaştı. Uzun bir dizi deney sonunda sıtmaya anofel türü sivrisinek ısırığının neden olduğu anlaşıldı. Bunun gece ile ilişkisi sivrisineklerin karanlıkta saldırmaya daha meyilli olmasındandı. Sizin de fark ettiğiniz gibi, ilk teori tamamen yanlış değildi. Ancak sorun olayın tek bir nedene indirgenmeye çalışılmasıydı. Oysa ki gerçek bundan çok daha karmaşıktı.
Sonuç Olarak;
Hepimiz bizim için önemli olan olayların nedenlerini bilmek isteriz ki bu da bizi sıklıkla post hoc akıl yürütmenin kurbanı olmaya sevk eder. Bu yanılgıyı kullanmaktan kaçınmak için, iki olay arasında nedensel bir bağlantı olduğunu öne sürdüğünüz durumları belirlemeniz ilk adım olmalıdır. Sonrasında da olaylar arasındaki nedensel ilişkiyi destekleyen herhangi bir kanıt olup olmadığını sorgulamak gerekir.
Ancak ne yazık ki bu çabanız çoğu zaman başarısızlık ile sonuçlanacaktır. Hepimiz biliyoruz ki insanların fikrini değiştirmek kolay iş değildir. Bu nedenle çabanızın boşa çıkmasına hazır olmanız da önerilir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- The Post Hoc Ergo Propter Hoc Fallacy: “After This, Therefore Because of This”. Bağlantı. The Post Hoc Ergo Propter Hoc Fallacy: “After This, Therefore Because of This” I Effectiviology.com.
- What Is a Post Hoc Logical Fallacy? Bağlantı: What Is a Post Hoc Logical Fallacy? I Thoughtco.com. Yayınlanma tarihi: 17 Ocak 2020;
Matematiksel
