Tarihçi, astronom, botanikçi, farmakolog, jeolog, şair, filozof, matematikçi, coğrafyacı ve hümanist olarak birçok alanda devrim yaratan Biruni’yi (Tam adı Ebu Reyhan Muhammad bin Ahmed el-Biruni) daha yakından tanımamız gerekiyor.
Bilim tarihi disiplininin kurucusu George Sarton, el-Biruni’yi “İslam’ın en büyük bilim insanlarından biri” olarak tanımladı. The Unesco Courier dergisi, 1974 yılında çıkardığı sayıyı ona ayırdı. “Binlerce yıl önce, Orta Asya’da yaşamış evrensel deha” olarak onu tüm dünyaya tanıttı.
Biruni, Dünyanın yarıçapını ölçmek için basit bir formül elde edebilen ilk kişiydi. Ayrıca, Dünya’nın Güneş etrafında dönmesinin mümkün olduğunu düşünmüş ve jeolojik devirlerin birbirini takip ettiği fikrini geliştirmişti. Mükemmel antik Yunanca bilgisine sahipti ve eski Yunan bilim insanlarının birkaç eserini orijinal halleriyle inceleme şansına sahip olmuştu.
75 yıllık yaşamında Biruni 120 civarında yazı kaleme aldı. Ona atfedilen 120 kitaptan 18’i geometri ve astronomi, 15’i coğrafya, 8’i matematik, 4’ü ışık, 5’i usturlap, 5’i mevsimler, 5’i kuyruklu yıldızlar, 12’si ayın konumları, 7’si astroloji ile ilgilidir. Ayrıca 12 eseri de tamamlanmamıştır. Biruni, hiçbir eserinde tek bir bilime veya konuya bağlı kalmadan bilimi bir bütün olarak gören, gerçekten de evrensel bir deha idi.
El-Biruni Kimdir?
Biruni, 973 yılında günümüz Özbekistan’ın Harezm şehrinde doğdu. “Biruni” kelimesi Farsça’da “dış mahalleden” anlamına gelir. Harezm o zamanlar Orta Asya’nın batısında, Aral Denizi ve çöllerle çevrili büyük bir vaha bölgesiydi.
İlk zamanlarından itibaren üstün beceriler gösteren Biruni astronomi, tıp ve matematik ağırlıklı bir eğitim aldı. Üvey babası Mansur, kraliyet ailesinin bir üyesi ve seçkin bir matematikçi ve astronomdu. El-Biruni’yi Öklid Geometrisi ve Batlamyus astronomisi ile tanıştıran o oldu.
Yunan filozoflarından Aristo, Arşimet ve Demokritus’un çalışmalarından etkilenen Biruni, bilimsel çalışmalarına 17 yaşında başladı. Güneşin yüksekliği ve şehrin boylamını hesapladı. Bu dönemde ilk kitabı “Asar-ül-Bakiye” kaleme alındı. Biruni, ilk yirmi beş yılını Harezm’de geçirdi. İslam hukuku, teoloji, gramer, matematik, astronomi ve diğer bilimleri inceledi.
Ancak astronomi çalışmalarına devam etmek için daha büyük bir şehre gitmesi gerekiyordu. Bu nedenle Biruni, bugünkü Tahran yakınlarında bulunan Ravy’ye yerleşti. Gazneli Mahmud, Buhara emirliğini fethedince (1017), bütün âlimleri başkenti Gazne’ye götürdü. El-Biruni de bunlardan biri olacaktı. Kendisi saray astronomu olarak çalıştı. Ayrıca Hindistan’ın kuzeybatısının işgali sırasında Gazneli Mahmud’a eşlik etti. Bu esnada da Hintli bilim insanlarının çalışmaları dikkatini çekti.
Biruni, 1017-1030 yılları arasında Hindistan’da yaşadı. Hindistan’da kaldığı bu süre zarfında, Yunancanın yanısıra Hindistan’ın felsefesini ve bilimini öğrendi. Bu süre zarfında, “Hindistan Tarihi” ni yazdı.
Gerçek bir bilim anlayışına sahip olan Biruni ırk kavramına önem vermezdi. Başka bir halkın kültüründen saygıyla söz ederdi. Aynı saygısı farklı dinler ve inançlar için de geçerliydi. Sanskrit dilinden Arapça’ya çevirdiği “Potancali” adlı kitabının önsözünde “İnsanların düşünceleri türlü türlüdür, dünyadaki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır.” şeklinde yazmıştır. Bu düşünce biçimi tüm eserlerine ve çalışmalarına yansımıştır.
El-Biruni, eserlerinin birçoğunda Dünya’yı ele almıştır. En önemli eseri Antik Milletlerin Kronolojisi ( el-Âsâru’l-bâkıyye) olarak kabul edilmektedir. Kitap Asyalı milletler hakkında bilgi verip, onların takvimlerini, hukuk ve dinlerini, matematiksel, astronomik ve tarihsel bilgilerini kronolojik anlatır.
El-Biruni’nin Bilimsel Çalışmaları
Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Biruni, trigonometrik fonksiyonlarda yarı çapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişidir. Aynı zamanda sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmiştir. Biruni aynı zamanda saati bugün yaptığımız gibi 60 dakikaya ve her dakikayı 60 saniyeye bölen ilk kişiydi.
Bir çalışmasında Aristo ve Batlamyus’un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya’nın evrenin merkezinde olması fikrine bazı itirazlarda bulunur. Yermerkezli teoriyi kabul etse de, astronomik gerçeklerin Dünya’nın Güneş etrafında döndüğünü varsayarak da açıklanabileceğini kaleme alır.
“El-Kanunü’l-Mesudi”, Biruni’nin bir başka önemli eseridir. Kitap astronomi, trigonometri, astroloji, jeodezi, meteoroloji, coğrafya, peygamberler tarihi ve bir ölçüde hükümdarlar tarihi içeren bir ansiklopedi niteliğindedir.
Biruni, astronomi ve coğrafya ölçümleri için birçok alet geliştirdi. Ne yazık ki geliştirdiği ölçme aletlerinin birçoğu zaman içerisinde kayboldu. Geliştirdiği piknometre [elementlerin yoğunluğunu ölçen konik şeklinde bir alet], mekanik usturlap [güneş, ay ve yıldızların konumunu belirlemek için kullanılan ölçme aracı] ve bazı harita projeksiyonları [yeryüzünün iki boyutlu düzlemde göstermek için kullanılan model] günümüze kadar ulaşan ölçme araçları oldu.
Biruni ayrıca, mineraloji üzerine “Değerli Taşların Nasıl Tanınacağına Dair Bir İnceleme” (Kitâbü’l-Camahir fi Mârifeti’l Cevâhir) adlı kitabı yazdı. Kitabında 100’den fazla taş ve metalin özgül ağırlığını altının yoğunluğuna göre listeledi. Bu hesaplamalar 700 yıl kadar aynı biçimde kabul edildi. Kendisi ayrıca ısı ve ışığın yapısı üzerinde gözlemler yapmış ve ışığın sesten daha hızlı hareket ettiğini ispatlamıştır.
Son yazılı eseri bir farmakoloji kitabıydı. Bu kitapta üç bin kadar bitkinin neye yaradığını ve nasıl kullanıldığı yazdı. İlaçların yanında o bitkinin başka dillerdeki adının yer alması etimolojik açısından çok önemli bir gelişmedir.
Biruni Dünyanın Yarıçapını Nasıl Hesapladı?
El-Biruni, zaman ve mekanı ölçme konusunda ömür boyu süren bir saplantıya sahipti. Onun en önemli bir başka çalışması ise dünyanın yarıçapının hesaplanmasıdır. Bunu, bir tepeden ufuk çizgisinin eğimini ölçerek başardı. Ölçümlerden Dünya’nın yarıçapını hesapladı. Biruni, ölçümünü iki aşamada gerçekleştirdi. Önce bir dağın yüksekliğini ölçtü. İki farklı yerden dağın tepesine kadar olan açının iki ölçümünü aldı. Sonuçlardan tepenin yüksekliğini belirledi.
Sonrasında dağın tepesine tırmandı ve ufkun eğimini ölçtü. Sonucunda ölçümlerinden, Dünya’nın yarıçapını günümüz hesaplamasına gör yüzde iki hata ile hesaplamayı başardı. Biruni hakkında kaleme alınacak her yazı biraz eksik kalacaktır. Çünkü çalışmalarını tek bir seferde aktarmanın kolay bir yolu yoktur. Yazımızın sonunu onun kişiliğini daha iyi anlamanızı sağlayacak bir anlatı ile tamamlayalım.
Ölüm döşeğindeyken Sultan Mesûd, Birunî’ye, Kānûn isimli kitabını kendisine ithaf etmesinin karşılığı olarak bir çuval gümüş para gönderir. Birunî’nin ise hediyeyi, tüm eğitimini önemsiz maddî şeyler karşılığında satamayacağı şeklindeki özrüyle birlikte geri gönderdiği söylenmektedir. Ona göre “Gümüş ortadan kaybolabilir ama ilim kalıcıdır”.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Eamonn Gearon; The History and Achievements of the Islamic Golden Age; 2017 The Teaching Company
- The Science of Al-Biruni. Yayınlanma tarihi: 1 Ağustos 2018; Bağlantı: https://muslimheritage.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
