Zamanının en büyük akıllarından biri olan Biruni (Tam adı Ebu Reyhan Muhammad bin Ahmed el-Biruni) fizik, matematik, astronomi, coğrafya, antropoloji ve tarih dahil olmak üzere birçok akademik alanda izini bıraktı. The Unesco Courier dergisi, 1974 yılında çıkardığı sayıyı ona ayırdı. “Binlerce yıl önce, Orta Asya’da yaşamış evrensel deha” olarak onu tanıttı dünyaya. Biz de kendisini sizlere daha detaylı tanıtalım.
Biruni, 973 yılında günümüz Özbekistan’ın Harezm şehrinde doğdu. İlk zamanlarından itibaren üstün beceriler gösteren Biruni astronomi, tıp ve matematik ağırlıklı bir eğitim aldı. Yunan filozoflarından Aristo, Arşimet ve Demokritus’un çalışmalarından etkilenen Biruni, bilimsel çalışmalarına 17 yaşında başladı. Güneşin yüksekliği ve şehrin boylamını hesapladı. Bu dönemde ilk kitabı “Asar-ül-Bakiye” kaleme alındı.
1017’de Gazneli Mahmut, Harezm Devleti’ni yıkınca Biruni de Gazni şehrine gelerek burada Gazneliler’in himayesine girdi. Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut’un Hindistan seferine katılacaktı. Burada Hintli bilim insanlarının dikkatini çekti.
Biruni, 1017-1030 yılları arasında Hindistan’da yaşadı. Hindistan’da kaldığı bu süre zarfında, Yunancanın yanısıra Hindistan’ın felsefesini ve bilimini öğrendi. Gerçek bir bilim anlayışına sahip olan Biruni, ırk kavramına önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi. Aynı şekilde dinler ve düşünceler konusundaki anlatımı sırasında o dinler hakkında itiraz veya eleştiride bulunmadığı gibi, o dindeki deyimleri aynen kullanmaya da özen gösterirdi.
Sanskrit dilinden Arapça’ya çevirdiği “Potancali” adlı kitabının önsözünde “İnsanların düşünceleri türlü türlüdür, dünyadaki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır.” şeklinde yazmıştır.
Biruni’nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir. Batı dillerinde adı Alberuni veya Aliboron olarak geçer. Batının Biruni ilgisi ise 1870’lerde başladı. O günden bugüne Biruni eserlerinin bazılarının tamamı veya bir kısmı Almanca ve İngilizce’ye çevrildi.
75 yıllık yaşamında Biruni 150 civarında yazı kaleme aldı. Çalışmalarının yarısından fazlası doğası gereği matematiksel veya bilimseldir. Eserlerinden 22 tanesi günümüze ulaştı. En önemli eserlerinden Antik Milletlerin Kronolojisi (El-Asar’il-Bakiye an’il-Kuruni’I Haliye) olarak kabul edilmektedir. Kitap Asyalı milletler hakkında bilgi verip, onların takvimlerini, hukuk ve dinlerini, matematiksel, astronomik ve tarihsel bilgilerini kronolojik anlatırken farklı kültürler ve medeniyetler arasında karşılaştırmalar da yapmaktadır.
Bilimsel Çalışmaları
Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Biruni, trigonometrik fonksiyonlarda yarı çapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişidir. Aynı zamanda sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmiştir.
Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus’un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya’nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması da bilim tarihi açısından önemlidir. Ancak kendisinin bu konuda bir eseri günümüze ulaşmamıştır. “El-Kanunü’l-Mesudi”, Biruni’nin bir başka önemli eseridir. Kitap astronomi, trigonometri, astroloji, jeodezi, meteoroloji, coğrafya, peygamberler tarihi ve bir ölçüde hükümdarlar tarihi içeren bir ansiklopedi niteliğindedir.
Biruni, astronomi ve coğrafya ölçümleri için birçok alet geliştirdi. Ne yazık ki geliştirdiği ölçme aletlerinin birçoğu zaman içerisinde kayboldu. Geliştirdiği piknometre [elementlerin yoğunluğunu ölçen konik şeklinde bir alet], mekanik usturlap [güneş, ay ve yıldızların konumunu belirlemek için kullanılan ölçme aracı] ve bazı harita projeksiyonları [yeryüzünün iki boyutlu düzlemde göstermek için kullanılan model] günümüze kadar ulaşan ölçme araçları oldu.
Biruni ayrıca, mineraloji üzerine “Değerli Taşların Nasıl Tanınacağına Dair Bir İnceleme” (Kitâbü’l-Camahir fi Mârifeti’l Cevâhir) adlı kitabı yazdı. Kitabında 100’den fazla taş ve metalin özgül ağırlığını altının yoğunluğuna göre listeledi. Bu hesaplamalar 700 yıl kadar aynı biçimde kabul edildi. Son yazılı eseri bir farmakoloji kitabıydı. Bu kitapta üç bin kadar bitkinin neye yaradığını ve nasıl kullanıldığı yazdı. İlaçların yanında o bitkinin başka dillerdeki adının yer alması etimolojik açısından çok önemli bir gelişmedir.
Biruni Dünyanın Yarıçapını Nasıl Hesapladı?
El-Biruni, zaman ve mekanı ölçme konusunda ömür boyu süren bir saplantıya sahipti. Onun en önemli bir başka çalışması ise yenilikçi bir yöntem ve etkileyici bir hassasiyetle yaptığı dünyanın yarıçapının hesaplanmasıdır. Bunu, bir tepeden ufuk çizgisinin eğimini ölçerek başardı. Ölçümlerden Dünya’nın yarıçapını hesapladı. Biruni, ölçümünü iki aşamada gerçekleştirdi. Önce bir dağın yüksekliğini ölçtü. İki farklı yerden dağın tepesine kadar olan açının iki ölçümünü aldı. Sonuçlardan tepenin yüksekliğini belirledi.
Sonrasında dağın tepesine tırmandı ve ufkun eğimini ölçtü. Ölçümlerinden, Dünya’nın yarıçapını hesaplayabildi. Biruni, hiçbir eserinde tek bir bilime veya konuya bağlı kalmadan bilimi tek bir bütün olarak gören bir deha idi.
Kaynak: Eamonn Gearon; The History and Achievements of the Islamic Golden Age; 2017 The Teaching Company
Dip Not
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım
Matematiksel
