Bilimsel devrim ve Aydınlanma Çağında birçok akademisyen ve bilim insanı, aklın ve bilimin batıl inançlara, önyargılara ve mantıksızlığa galip geleceği konusunda iyimserdi. Ancak yirmi birinci yüzyıldayız ve mantıksız davranışlar ve ilkel hurafeler aramızda hâlâ yaygın. Bunun sonucunda yakın çevremizde komplo teorilerine inanan insanları ister istemez sıklıkla görüyoruz.
Bu tip kişiler ile iletişim kurarken ilk iç güdümüz genellikle gerçeklere dayalı ve güvenilir bilgilerle fikirlerini çürütmeye çalışmak biçiminde olacaktır. Bununla birlikte bu fikir nadiren işe yarar. Bir inanç sistemi ile güçlü duygusal ve toplumsal bağları olan insanların zihinleri (din veya siyasi parti ya da her ne olursa olsun), bu inancı zayıflatan veya meydan okuyan herhangi bir şeye karşı argümanlar hazırlar.
Çoğu zaman, bu kişiler ile yüzleşmek ve onlara bilgilerinin yanlış olduğunu söylemek geri tepme etkisi yaratır. Bu sadece onların inandıkları şeye daha fazla sarılmasına neden olur. Bu nedenle yanlış inançlara kendini adamış biriyle gerçekleri tartışmak genellikle anlamsızdır. Çünkü o kişiyi asla ikna edemezsiniz. Sadece zamanınızı boşa harcarsınız. Ancak yine de araştırmacılar bu konuda umutsuz değil. Hatta söylemlerine göre doğru yaklaşım biçimi ile komplo teorisyenlerini ikna etmek mümkün bile olacaktır.
İnsanlar Komplo Teorilerine Neden İnanır?
Ancak bunu başarabilmek için öncelikle karşımızdaki kişiyi tanımamız ve bir komplo teorisine neden inandığını anlamamız gerekir. Araştırmalar bu kişilerin üç psikolojik ihtiyacı karşılama ihtiyacı sonucunda komplo teorilerine ilgi duyduğunu gösteriyor.
Belli bir konu hakkında daha kesin bilgi ihtiyacı duyuluyor. Belirsizlik ya da mevcut bilgiyi yeterince anlamamak kişiyi gerçeklerden uzaklaştırıyor. Ancak elbette herhangi bir komplo teorisine duyulan inanç bu belirsizlik durumunu ortadan kaldırmıyor. Aksine belirsizliği daha da arttırarak insanların kaygılarını arttırıyor.
İnsanların komplo teorilerine inanmaya devam etmesinin arka planında kontrolün kendilerinde olduğunu hissetme ihtiyacı da yer alıyor. Son olarak da ait oldukları grup içinde olumlu bir imajı sürdürmeye çabalıyorlar.
Bir komplo teorisi, bir konu hakkında minimal veya çelişkili bilgiler olduğu zamanlarda bize açıklama sunar. Bir şey hakkında yeterli veri olmadığında merakın giderilmesini sağlar. Temel olarak, insanlar için yanlış bir açıklama, hiç açıklama olmamasından iyidir. Bu sayede insanlar kendilerini güvende hissederler. Eğer bu teori yaygınlaşırsa hissettiğimiz güven artar. Çünkü insanlar her zaman kendilerini yakın hissettikleri diğer insanları ararlar. ( Daha fazlası için: Akıllı İnsanlar Son Derece İhtimal Dışı Komplo Teorilerine Neden İnanırlar?)
Komplo Teorilerine İnanan Birisini İkna Etmek Zordur Ancak Bazı Basit Yaklaşımlarla Bunu Deneyebilirsiniz
Komplo inançlarını azaltmanın önemli bir aracı, sosyal normların gücüdür. Sonuçta dünyanın düz olması ile ilgili komplo teorisini düşünelim. Muhtemel bu komplo basın organlarına yansıyana kadar bir çok kişinin aklında bir fikir yoktu. Ancak sonrasında giderek daha fazla kişinin konu hakkında konuşmaya başlamasıyla “Onlar inanıyorsa ben de inanmalıyım” düşüncesi akıllar yerleşmeye başladı.
Nedenlerini kısaca gözden geçirdikten sonra şimdi kritik noktaya gelelim. Diyelim ki sevdiğiniz bir arkadaşınız çeşitli komplo teorilerine inanma eğilimi gösteriyor. Sonuçta kendisini bu tutumundan dolayı hayatınızda silmeniz de mümkün değil. Bu durumda olası zorlu bir tartışmada hangi yaklaşımı izlemeliyiz?
1. Açık fikirli olun
Açık fikirli bir yaklaşım soru sormak ve dinlemekle başlar. Öncelikle karşınızdaki kişiyi dikkatlice dinleyin ve argümanlarını sunmasına izin verin. Bu esnada kendi inançlarınızı savunmaktan kaçının. Diyologu ilerletmek adına şu gibi sorular sorabilirsiniz: ” X komplo teorisine ilk ne zaman inanmaya başladın? Seni hangi olay nasıl etkiledi? Bu inanç ne kadar zamandır devam ediyor?”.
Karşınızdaki kişi bu tip sorular karşısında kendisini savunma ihtiyacı hissetmeyecek ve muhtemelen sizinle diyalog kurmaya başlayacaktır. Aranızdaki empatiyi geliştirmek için arada onaylama sözcükleri kullanmaya özen göstererek arkadaşınızı anlamanız çok önemlidir.
2. Eleştirel düşünme
Konuştuğunuz kişi kendisini zaten eleştirel düşünür olarak algılıyorsa, bu beceriyi komplo teorisinin kendisini daha derinlemesine incelemeye yönlendirin. Örneğin aşağıdakine benzer bir cümle iyi bir başlangıç olacaktır. ( Göz atmak isterseniz: Eleştirel Düşünme Becerileri Nedir ve Nasıl Geliştirilir?)
“Muhtemelen ikimiz de soru sormanın önemli olduğu konusunda hemfikiriz. Ancak tüm kanıt parçalarını değerlendirmemiz çok önemlidir. Bilgileri tartmalı ve hemfikir olduğumuz kanıtları ve ayrıca sevmediğimiz veya bizi rahatsız hissettiren şeyleri kontrol ettiğimizden emin olmalıyız.”
3. Komplo teorilerinin sandıkları kadar yaygın ve sıradan olmadığını vurgulayın
Sosyal normların yeniden ele alınması, insanların kendilerini özdeşleştirdikleri bir grubu koruma ihtiyaçlarını karşılamaya yardımcı olacaktır. Son olarak insanları geçmişe değil ileriye doğru düşünmeye teşvik etmeye çalışın. Enerjilerini yaşamlarında daha fazla kontrole sahip oldukları alanlara koymaları için onlara ilham verin. Kişi kararsız hissediyorsa onu rahatlatın, endişeli veya güçsüzse daha kontrollü hissetmesini sağlayın ve yalnız hissediyorsa sosyal bağlantılar kurmasına yardımcı olun.
Bu konuşmalar zor olabilir, ancak çok önemlidir. Empatik, anlayışlı ve açık fikirli bir yaklaşım kullanmak güveni besleyecektir. Araştırmalar, birinin güvenini kazanmanın radikalleşmeyi önlemek için önemli olduğunu gösteriyor. Bundan bana ne deyip geçmemek gereklidir. Sonucunda toplumlar bir bütün olarak gelişecektir. Ayrıca bir akşam yemeği esnasında babanızın sizin tamamen karşısında durduğunuz bir komplo teorisine inandığını duyarsanız, en azından onunla nasıl iletişim kuracağınızı bilmeniz gerekecektir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- How to talk to someone about conspiracy theories in five simple steps. Yayınlanma tarihi: 20 Ocak 2023; bağlantı: https://theconversation.com/
- Practical recommendations to communicate with patients about health-related conspiracy theories; Yayınlanma tarihi: 17 April 2022; Bağlantı: https://doi.org/10.5694/mja2.51475
- Douglas, K. M., Sutton, R. M., & Cichocka, A. (2017). The Psychology of Conspiracy Theories. Current Directions in Psychological Science, 26(6), 538–542. https://doi.org/10.1177/0963721417718261
- Cookson, D., Jolley, D., Dempsey, R. C., & Povey, R. (2021). “If they believe, then so shall I”: Perceived beliefs of the in-group predict conspiracy theory belief. Group Processes & Intergroup Relations, 24(5), 759–782. https://doi.org/10.1177/1368430221993907
Matematiksel
