Kabul etmek gerekir ki, ana dilimiz haricinde yeni bir dil öğrenmek oldukça zordur. Peki sizce dünyanın en zor dili hangisidir? İngilizce, Arapça, Mandarin, Baskça, Macarca veya Çince mi? Aslında birçok dil bilimci, bu saydığımız dillerden çok daha zor bir dil olduğunu söylüyor. O da belki de ismini ilk defa duyacağınız Navahoca diğer adıyla Navaho dilidir.
Arizona ve New Mexico’da yoğun olarak yaşayan Navaho halkı, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki en büyük Kızılderili topluluklarından biridir. Bugün sayıları 400.000’i aşan bu topluluğun kökeninin kuzeybatı Kanada’ya uzandığı düşünülür.
Navaho kültürünün en önemli unsuru kuşkusuz dilleridir. Diné Bizaad ya da “halkın dili” olarak bilinen Navaho dili, kökeni 1300 ile 1525 yılları arasında ayrıldığı düşünülen Apaçi diliyle akrabadır. Her iki dil de Athabaskan dil ailesine aittir.
Navaho dilini öğrenmek kolay değildir. Korece ya da Arapça gibi karmaşık ama yaygın dillerin aksine, Navaho’yu öğrenmek isteyenler için kaynaklar son derece sınırlıdır. Ayrıca dili tam anlamıyla kavramak, Navaho geleneklerini de bilmeyi gerektirir — ki bu kültürel bağ, günümüzde bazı yerli topluluk üyeleri için bile erişilebilir olmaktan çıkmıştır.
Ama asıl zorluk dilin kendisindedir. Eşsiz gramer yapısı, karmaşık sözdizimi ve tonlamaya dayalı telaffuzu öylesine yabancıdır ki, İkinci Dünya Savaşı sırasında ABD Deniz Piyadeleri Navaho’yu askeri bir şifre dili olarak kullanmıştır.
Navahoca Neden Dünyanın En Zor Dilidir?
II. Dünya Savaşı sırasında 44 binden fazla Yerli Amerikalı erkek ve kadın silahlı kuvvetlerde görev aldı. Bu kişiler arasında özel bir grup genç Navaho denizci öne çıktı. “Şifre konuşucular” olarak bilinen bu askerler, Navaho Ulusu’nun dili olan Diné Bizaad’ı kullanarak kritik askeri mesajları aktaran güvenli bir iletişim sistemi kurdu. Şifre konuşucular, savaşın gidişatında hayati bir rol oynadı.
Athabaskan dil ailesindeki diğer diller gibi Navaho da tonal bir dildir. Yani aynı şekilde yazılan kelimeler, söylenişlerindeki farklılıklara göre bambaşka anlamlara gelir. Bu da Navaho’yu, de kafa karıştırıcı hale getirir. Navaho dili yalnızca tonlarıyla değil, ses yapısıyla da oldukça karmaşıktır. Dilin fonolojisi birçok başka dilde hiç bulunmayan sesler içerir.
Navaho şifre konuşucularının başarısı, dilin eşsiz yapısından geliyordu. Kelimeler düşman için öylesine yabancıydı ki, mesajları doğru yazmak ya da hecelere ayırmak bile mümkün olmadı. Dönemin en gelişmiş teknolojisi bile bu kodu çözemezdi. Daha ileri bilgisayarlar olsaydı bile, yapabilecekleri tek şey kelime kalıplarını tespit etmek olurdu; anlamı çıkarmak imkânsızdı.
Bu dil fiil merkezliydi. Fiiller yalnızca eylemi değil, aynı zamanda eylemin nasıl gerçekleştiğini de yansıtarak değişiyordu. Bu özellik, dili hem son derece karmaşık kılıyor hem de onu kırılması neredeyse imkânsız bir şifreye dönüştürüyordu.
Mesajlar ulaştığında önce İngilizceye çevriliyor, yazılıp komuta kademesine ulaştırılıyordu. Ardından yanıtlar “gizli” ya da “çok gizli” damgasıyla geri geldiğinde tekrar Diné Bizaad’a çevrilip sahadaki birliklere gönderiliyordu. Operasyonlar bu çift yönlü ağ sayesinde, hem İngilizce hem de Navahoca iletişim hatları üzerinden kesintisiz devam etti. Şifre konuşucuların arkasında sürekli bir denizci bekler, emirlerin anında iletilmesini sağlardı.
Savaş 2 Eylül 1945’te Japonya’nın resmî teslimiyetiyle bitti. 1946’da şifre konuşucular çavuş rütbesiyle terhis edildi. Ancak ülke zaferi kutlarken, onların dönüşü sessizlikle gölgelendi. Şifre konuşucular sırlarını paylaşamazdı. Çünkü geliştirdikleri sistem hâlâ gizli askeri bilgi olarak kabul edilmişti.
Navahoca Ölmek Üzere Olan Bir Dildir
Şifre konuşucular programı 1968’e kadar gizli kaldı. Ardından yavaş yavaş tanınma süreci başladı. 1969’da Chicago’da 4. Deniz Piyade Tümeni ilk resmî şifre konuşucu buluşmasını düzenledi. Kamuoyunun ilgisi arttıkça Navajo Code Talkers Association kuruldu. 1971’de Başkan Richard Nixon, onlara teşekkür mektubu gönderdi.
Araştırmacılar onlarca yıldır Navaho dilinin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu vurguluyor. 1970’te yatılı okullardaki Navaho çocuklarının %90’ı yalnızca Navahoca konuşuyor, İngilizce bilmiyordu. 1990’a gelindiğinde ise tablo tersine döndü; anaokuluna başlayan altı yaşındaki çocukların çoğu, halklarının dilini ya çok az biliyor ya da hiç bilmiyordu.
Amerikan eğitim sistemi ve dini kurumlar, uzun yıllar boyunca yerli öğrencileri Batı kültürüne uymaya zorladı ve bu süreçte onları kendi dillerinden kopardı. İngilizce, ekonomik fırsatların anahtarı haline gelince Navahoca giderek geri planda kaldı.
Sosyokültürel etkenler de bu gerilemede önemli rol oynuyor. Okullar ve federal programlar Navahoca’yı teşvik etmeye çalışsa da gençler bilinçli olarak anadillerini konuşmamayı seçiyor.
Gençlerle yapılan görüşmeler farklı gerekçeleri ortaya koyuyor. Bazıları Navahoca konuştuklarında alay edildiklerini, bu yüzden kimliklerini saklayarak ayrımcılıktan kaçmaya çalıştıklarını anlatıyor. Kimileri kültürlerinden utanmıyor ama eğitim sistemi yüzünden İngilizceyi okul ve iş hayatıyla özdeşleştiriyor. Anglo-Amerikan toplumuna tamamen uyum sağlamış gençlerse Navahoca’yı “eski” bulup İngilizceyi tercih ediyor.
Her şeye rağmen Navaho topluluğu büyümeye devam ediyor. 2020’de 300.000 olan nüfus, 2021’de 390.000’i geçti. Belki de bu artış, Navaho dilinin yeniden canlanması için bir umut ışığı taşır.
Kaynaklar ve İleri Okumalar
- Why Navajo is the world’s hardest language to learn. Bağlantı: Why Navajo is one of the most difficult languages on Eart. Big Think ; Yayınlanma tarihi: 27 Kasım 2023
- They are the last two WWII Navajo code talkers. This is their story.. Yayınlanma tarihi: 28 Ağustos 2025. Kaynak site: Nationa Geographic. Bağlantı: They are the last two WWII Navajo code talkers. This is their story.
Matematiksel
