Ekonomideki “daha büyük aptal” teorisi, bir varlığı hangi fiyattan aldığının aslında önemli olmadığını öne sürer. Çünkü her zaman onu daha yüksek bir fiyata satın alacak bir “daha büyük aptal” bulabileceğin varsayılır.
Bir deyişe göre, “Ayıdan daha hızlı koşmak zorunda değilsin. Yanındaki kişiden daha hızlı koşman yeter.” Ekonomide bu mantık “daha büyük aptal teorisi” olarak bilinir. Bu teoriye göre bir varlığın riskli olması, fiyatının aşırı şişirilmiş olması ya da aslında değersiz olması önemli değildir. Tek önemli şey, onu senden daha yüksek fiyata satın alacak bir başkasının olmasıdır.
Daha Büyük Aptal Teorisi (Greater Fool Theory) Nedir?
Antik çağlardan 1700’lerin sonuna kadar filozoflar, bilim insanları ve yazarlar “spekülasyon” terimini genellikle geleceğe dair varsayımları tanımlamak için kullandı. Ancak 1770’lerde yaşanan bir dizi uluslararası kredi skandalının ardından bu terim, riskli finansal durumları ifade etmeye başladı. Adam Smith de 1776’da yayımlanan Ulusların Zenginliği adlı eserinde bu kavramı kapsamlı bir şekilde ele aldı.
Spekülasyon yapmak, gelecek hakkında bir bahis oynamak anlamına gelir. Büyük aptal teorisi buna iyi bir örnektir. Piyasalar yalnızca ekonomik mantığı takip etmez; aynı zamanda insan duygularını ve kontrolden çıkmış algoritmaları da izler.
Daha büyük aptal teorisi genellikle piyasa balonlarıyla ilişkilendirilir. Bu balonlar, bir ürün ya da varlığın değerinin kısa sürede ve sürdürülemez bir şekilde büyük artış göstermesiyle ortaya çıkar. Balonlar, geleceğe dair gerçekçi olmayan beklentilere inanan aşırı iyimser ya da saf yatırımcılar tarafından körüklenir. Yani aptallar, aptalca ürünleri aptalca fiyatlara satın alır. Ama aptalların olduğu yerde iş imkânı da vardır.
Toplu sanrılar, birkaç koşul bir araya geldiğinde ortaya çıkar. Bu öncüllerin her biri tek başına basittir, ancak birlikte ne zaman oluşabileceklerini öngörmek zordur. En belirgin öncül, bilgi veya deneyimlerini paylaşacak kadar birbiriyle bağlantılı birden fazla kişinin bulunmasıdır. Grup işsizlik veya siyasi istikrarsızlık gibi bir tür sıkıntı yaşadığında, kolektif bir sanrının ortaya çıkması daha olası hale gelir.
Koşullar olgunlaştığında grup üyeleri zincirleme bir reaksiyon başlatır. Sıkıntılarının dış nedenlerini ya da rahatlama kaynaklarını ararlar. Komplo teorileri üretir, korkuları körükler ve panik yaratırlar. Doğaüstü olan şeyler doğal görünmeye başlar. Zamanla tehdidi meşrulaştırır ve toplumsal sıkıntıyı daha da derinleştirirler. Kitlesel sanrıları kitle iletişim araçları da ele alır ve bu durum alevleri daha da körükler.
Büyük Aptal Teorisi İle İlgili İki Örnek
Sanat eserleri genellikle yüksek bedellere alıcı bulur çünkü değerlerini alıcıların onlara atfettiği anlam belirler. Bazı kişiler sanatı estetik değer için alırken bazıları yatırım veya para aklama amacıyla satın alır. Örneğin, 2021 yılında Mark Rothko’nun No.7 adlı eseri 82,5 milyon dolara alıcı buldu.
Sanat ticaretinde asıl amaç, eserin gerçek değerinden ziyade onu daha yüksek fiyata alacak birini bulmaktır. Fiyat ne kadar yüksek olursa olsun önemli olan, sonraki alıcının bu bedeli kabul etmesidir. Bu sistem, eserin fiyatını belirleyen temel unsurun sanatsal kaliteden çok satılabilirliği ve bir sonraki “alıcıyı” bulabilme kapasitesi olduğunu gösterir.
Benzer bir durum emlak piyasasında da karşımıza çıkar. Ucuz kredi, gevşek kredi verme kuralları ve riskli mortgage kredileri 2007-08 finansal krizinin zeminini hazırladı. Ancak balonu patlatan en önemli etkenlerden biri piyasada alıcı kalmamasıydı.
Kriz öncesinde yaygın bir inanış, emlak değerlerinin her zaman artacağı yönündeydi. Bu beklentiyle bankacılar ve spekülatörler riskli kredileri kârla başka bankalara sattı, o bankalar da bu kredileri yeniden devretti. Ancak bu varlıklar değersizleşmeye başlayınca, zincirdeki son alıcı konumundaki bazı bankalar — yani zincirin son “aptalları” — iflas etti. Böylece finansal kriz resmen patlak verdi.
Kripto para birimleri aptallar için mi?
Bill Gates bir röportajında, NFT’lerin ve dijital para birimlerinin “tamamen daha büyük aptal teorisine dayandığını” söyledi. Warren Buffett ise 2020’de kripto paralar için “temelde hiçbir değerleri yok, onlarla yapabileceğiniz tek şey bir başkasına satmak” dedi.
Gates, Buffett ve bazı ekonomistler şunu vurguluyor: Kripto paraların somut bir “gerçek dünya” değeri yok. Bu yüzden kripto para piyasasını, insanların birbirini alt ederek daha yüksek fiyata satış yapmaya çalıştığı bir balon olarak görüyorlar. Bu döngü kırıldığında, balonun patlayacağı ve fiyatların çökeceği öne sürülüyor.
Bugün kripto paraların sınırlı sayıda “gerçek hayatta” kullanım alanı olduğu doğru. Ancak bu durum Bitcoin veya diğer dijital para birimlerinin gelecekte tamamen işlevsiz olacağı anlamına gelmez. Günümüzde kripto paralar sınır ötesi para transferlerinde ve büyük işlemleri hızla çözmekte kullanılıyor. Ayrıca bazı büyük perakendeciler Bitcoin’i yerel para birimleri gibi ödeme aracı olarak kabul ediyor.
Aslında düşününce daha büyük aptal teorisi birçok piyasanın nasıl işlediğini açıklar. Fiyatlar ve değer her zaman somut etkenlere ya da kullanışlılığa dayanmaz; arz ve talep tarafından belirlenir. İnsanlar bir Rothko tablosunun 80 milyon dolar ettiğine inanıyorsa, ekonomik anlamda değeri de budur. Bir ürün veya varlık için insanlar belli bir fiyat ödemeye razıysa, o fiyat değerini belirler.
Elbette burada temel bir sorun ortaya çıkar: İnsanların değer algısı değişkendir. Bugün çok değerli gördüğümüz bir şey yarın gözümüzde değersizleşebilir. Bu yüzden kripto para piyasası, sanat veya mücevher piyasası gibi diğer şişkin piyasalardan daha fazla bir “balon” olarak görülemez.
Daha Büyük Bir Aptal Olmamak İçin Neler Yapmalıyız?
Finansal piyasaların çılgın bir yolculuk olduğunu kabul etmeliyiz. Bu özellikle hisse senetleri ve kripto paralar gibi değişken varlıklar için geçerlidir. Hangi yöne gideceklerini asla bilemezsiniz. Isaac Newton, 1720’deki Güney Denizi Balonu’nda 20.000 £ kaybettikten sonra bunu acıyla fark etmiş ve şu ünlü sözü söylemiştir. “Gök cisimlerinin hareketlerini hesaplayabilirim, ancak insanların deliliğini hesaplayamam.”
Yine de daha büyük aptal teorisi olayları değerlendirmek için yararlı bir çerçeve sunar. Hayatta ne yaparsanız yapın, önemli olan odadaki en büyük aptal olmaktan kaçınmaktır.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Montevirgen, Karl. “The greater fool theory. The root cause of market bubbles?.” Encyclopedia Britannica, 24 Feb. 2023, https://www.britannica.com/money/what-is-greater-fool-theory. Accessed 24 October 2024.
- Cryptocurrency and the “greater fool” theory of economics. Kaynak site: Big Think. Yayınlanma tarihi. 17 Temmuz 2022. Bağlantı: Cryptocurrency and the “greater fool” theory of economics
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
