Diyelim ki yoğun bir gün geçirdiniz ve gün boyu zihniniz bir sürü şeyle meşgul oldu. Sonra eve geldiniz ve kendinizi kanepe attınız. Gün boyu beyniniz bir o işi bir bu işi düşünüp yoruldu. Artık dinlenme zamanı. Bir süre boyunca hiçbir şey yapmadan kanepede öyle uzandınız. Bu esnada sizce beyninizde neler oluyor?
Sonuçta beyin sürekli çalışan bir organ. Acaba beynimiz çalışmayı durduruyor olabilir mi? Ya da belki de güç tasarrufu moduna alıyordur kendini, kim bilir?
Elbette beynimiz çalışmayı durdurmuyor. Çünkü dediğimiz gibi beynimiz çok çalışkan bir organ. Sürekli aktif, sürekli düşünüyor ve bedenimizi yönetiyor. Beynimizin aktif olmasından kastımız örneğin spor salonunda ağırlık kaldırırken beynimizdeki ilgili bölgelerin çalışmasıdır. Veya bu yazıyı okurken de matematik sorusu çözerken de beynimiz aktif durumda.
Madem öyle, aklınıza şu soru gelmiş olabilir. Kanepede öyle boş boş uzanırken beynimizde neler oluyor? Herhangi bir dışsal uyarana odaklanmadığımızda beynimiz çalışmayı bırakıyor mu? Biz hiçbir şey yapmıyorken beynimiz ne yapıyor? Gelin bu soruları beynin oldukça şaşırtıcı bir bölümü olan varsayılan mod ağı ile anlamaya çalışalım.
Varsayılan Mod Ağı (Default Mode Network) Nedir?
20. yüzyılın sonlarına kadar beynimizin içinde neler olup bittiğinden pek haberimiz yoktu. Çünkü beyni somut bir şekilde görüntüleyemiyorduk. Fakat teknolojinin gelişimiyle birlikte artık çeşitli aktiviteler sırasında beynimizde neler olup bittiğini görebiliyoruz. İşte bundan 23 sene önce, fMRI ile beyin taraması yapan nörolog Marcus Raichle garip bir şey fark etti.
Bir fMRI çalışması kişi aktif olarak bir şeyler yaparken yapılan bir beyin görüntüleme yöntemidir. Örneğin kişi sağ eliyle bir düğmeye bastığında fMRI’da beynin sol yarımküresinin motor kortekse yakın kısmının aktifleştiğini görürsünüz.
Raichle de kendi çalışmasında bu yöntemi izliyordu. Fakat daha sonra incelediği kişinin hiçbir şey yapmadığı durumda da beyninin bazı bölgelerinin aktif olduğunu fark etti. Ve bu bölgeler, beynimiz dışsal bir göreve odaklandığında aktifliğini kaybediyordu. Ne zaman ki dışsal herhangi bir şeyle ilgilenmiyoruz, o zaman tekrar aktifleşiyordu.
Raichle, beynin bu durumunu negatif görev olarak nitelendirdi. Ve Raichle bu negatif görev bölgelerinin beynin dinlenmesinden sorumlu olduğunu düşünüyordu. Yine de daha sonra bu negatif görev bölgeleri hakkında çalışmaya devam etti.
Bunun için deneye katılanlardan tarama esnasında rahatlamalarını ve gözlerini kapatmalarını istedi. Bulduğu sonuç şaşırtıcıydı. Çünkü dinlenme esnasında aktifleşen bu negatif görev bölgeleri, beynin geri kalanından daha fazla enerji harcıyordu.
Bunun üzerinde Raichle 2001 yılında yayınladığı makalesinde bu aktiviteyi beyin fonksiyonlarının varsayılan modu olarak adlandırdı. İki sene sonra daha yüksek çözünürlüklü veriler elde edildiğinde ise Stanford Tıp Fakültesi’nden bir ekip, bu negatif görev aktivitesinin etkileşim halindeki beyin bölgelerinden oluşan tutarlı bir ağ oluşturduğunu keşfetti. Ve buna da varsayılan mod ağı (default mode network) ismi verdiler.
Varsayılan Mod Ağı Beynimizin Neresinde?
Varsayılan mod, tanımlanan ilk beyin ağlarından biridir. Dorsal ve ventral medial prefrontal korteksler gibi beynin ön kısmındaki birkaç bölge ve arka singulat korteks, precuneus ve angular girus gibi organın her tarafına dağılmış diğerleri de dahil olmak üzere bir avuç beyin bölgesinden oluşur. (Saydığımız bu beyin bölgeleri aşağıdaki görselde kısaltmalarıyla birlikle gösterilmiştir.). Bu bölgeler hafıza, deneyim tekrarı, tahmin, eylem değerlendirmesi, ödül/ceza ve bilgi entegrasyonu ile ilişkilidir.
Bu ağın keşfi, nörobilimciler arasında dışa odaklı bir görevin yokluğunda beynin ne yaptığına dair bir merak uyandırdı. Kısacası biz hiçbir şey yapmıyorken beynimizin ne yaptığını merak ediyorlardı. Bazı araştırmacılar varsayılan mod ağının ana işlevinin zihinde gezinme veya hayallere dalma olduğunu öne sürüyordu. Ancak elbette farklı görüşler de mevcuttu. Örneğin beynimiz bu ağ sayesinde bilinç akışını kontrol ediyor olabilirdi. Ya da zihnimiz bu ağ sayesinde geçmiş anıları arasında geziyor olabilirdi.
Ancak varsayılan mod ağıyla yapılan çalışmalar bu görüşlerin karmaşıklaşmasına sebep oldu. Çünkü varsayılan mod ağındaki işlev bozukluklarının depresyon, şizofreni ve Alzheimer gibi pek çok psikiyatrik ve nörolojik bozukluğun sebeplerinden biri olabileceği ortaya çıktı.
Bu Ağın Görevleri Nelerdir? Biz Hiçbir Şey Yapmıyorken Beynimiz Aslında Ne Yapıyor?
Araştırmalara göre varsayılan mod ağı zihinde gezinme, geçmiş deneyimleri hatırlama, başkalarının zihinsel durumu hakkında düşünme, geleceği hayal etme ve dil işleme görevlerine yerine getiriyor. Bu saydığımız görevler her ne kadar birbiriyle alakasız görünse de bilim insanları tüm bu işlevlerin içsel bir anlatı oluşturabileceğini düşünüyor. Yani varsayılan mod ağı, başkalarıyla ilişkimizde kim olduğumuzu düşünmemize ve bunlarla tutarlı bir öz anlatı oluşturmamızı sağlıyor. Hatta kendi yüzümüzü ve sesimizi varsayılan mod ağı sayesinde tanıyoruz.
Fakat beyin karmaşık bir organ ve tek bir ağ tek başına tüm bu görevleri yerine getiremez. İşte bu düşünce, bilim insanlarının varsayılan mod ağını daha çok araştırmasına sebep oldu. Böylece beyinde başka ağlar bulup bunların varsayılan mod ağıyla ilişkisini incelediler.
Bu noktada beynimizdeki bir diğer ağ olan ventral dikkat ağının varsayılan mod ağının çalışmasını etkilediğini buldular. Ventral dikkat ağının işlevi kesin olarak bilinmese de göze çarpan uyaranların tespit edilmesi ve filtrelenmesini sağlar. Bir bakıma dikkatimizin neye yöneleceği konusunda rol oynayan bir ağdır diyebiliriz.
Ayrıca ventral dikkat ağı, merkezi yürütme ağı ve varsayılan mod ağı arasındaki iletişimin sağlanmasında da görevlidir. Bu üç ağ bu şekilde çalışarak aslında günlük hayattaki çok basit davranışlarımızın hatta benliklerimizin oluşmasını sağlar.
Sonuç Olarak;
İnsan beyni çok tuhaf ve gizemli bir organ. Her gün onun hakkında yeni bir şeyler öğreniyoruz. Bu yazımızda da beynimizin en “sakin” anlarda bile ne kadar meşgul olduğuna şahit olmuş olduk. Öyle ki varsayılan mod ağı ismi, beynimizin bu durumunu çok iyi anlatan bir isim olmuş. Her ne kadar biz hiçbir şeyle ilgilenmesek, boş boş otursak da beynimizin yürütmesi gereken birtakım işleri oluyor. Kısacası biz hiçbir şey yapmıyorken beynimiz bizi bizi yapan şeyleri devam ettirmeye çalışıyor.
Kaynaklar ve İleri Okumalar
- What Your Brain Is Doing When You’re Not Doing Anything ; Bağlantı: What Your Brain Is Doing When You’re Not Doing Anything | Quanta Magazine ; Yayınlanma tarihi: 5 Şubat 2024
- What Is The Default Mode Network? ; Bağlantı: What Is The Default Mode Network? (simplypsychology.org) ; Yayınlanma tarihi: 29 Eylül 2023
- Understanding the Default Mode Network ; Bağlantı: Understanding the Default Mode Network (verywellhealth.com) ; Yayınlanma tarihi: 21 Mart 2023
- Frewen, P., Schroeter, M. L., Riva, G., Cipresso, P., Fairfield, B., Padulo, C., … & Northoff, G. (2020). Neuroimaging the consciousness of self: Review, and conceptual-methodological framework. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 112, 164-212.
Matematiksel
