Atatürk, tam bağımsız ve özgür bir ülke olabilmenin koşulunun bilim ve irfan olduğunu dile getirir. Cumhuriyet kurulduktan sonra bu düşüncesini uygulayabilmek için 1924 yılında İstanbul Darülfünunu, İstanbul Üniversitesi olarak yeniler. Buna ek olarak, 1933 yılında üniversite reformuyla yükseköğrenimi yeniden yapılandırır. Bu bağlamda, yurt dışından bilim insanları getirterek bu hocaların ülkemizde öğrenci yetiştirmeleri sağlanır. Ayrıca burs imkânı sunarak yurt dışına öğrenciler gönderilir. Böylece “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir, fendir.” ilkesiyle yola çıkan ve dünya bilimine de katkıda bulunan çok sayıda bilim insanımız yetişir. Bunlardan birisi de olan Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kadın astronomu, ilk kadın dekanı ve ilk kadın senatörü olan Nüzhet Toydemir Gökdoğan‘dır.
Nüzhet Toydemir Gökdoğan’ın Kişisel Yaşamı
14 Ağustos 1910 yılında İstanbul’da doğdu. İlk önce Alman Mektebi’ne gitti. Ancak okulunun kapanması üzerine 1919 yılında Bezm-i Âlem İnas Sultaniyesi’nin (İstanbul Kız Lisesi) ikinci sınıfına yatılı olarak devam etti. Üçüncü sınıfa gelince Şişli Lisan Mektebi’ne (Şişli Terakki) yazıldı. Eğitimini 1928 yılında tamamlayarak devlet bursu kazandı. Sonrasında Atatürk’ün emriyle Matematik – Fen lisansı yapmak ve üniversitede öğretim üyesi olarak yetiştirilmek üzere Marsilya’ya gider. Devamında Paris Üniversitesi’nde de fizik eğitimine başlar. 1933 yılında Paris Üniversitesi’nden “Diplóme d’études Supérieures” sertifikasını alır ve Paris Gözlemevi‘nde staj görür.
Eğitiminin ardından Nüzhet Toydemir Gökdoğan’a Paris Gözlemevinde çalışmalarını sürdürmesi önerilir. Fakat ülkeye olan borcunu ödemek üzere İstanbul’a geri döner. İstanbul Üniversitesi’nde çalışmaya başlar. Aynı yıl Ord. Prof. Dr. Erwin Finlay Freundlich (Alman Astronom, 1885 – 1964) tarafından İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde Astronomi Enstitüsü kurulur.
Enstitüde okutulan astronomi dersleri, Gök Mekaniği, Astrofizik ve Küresel Astronomi olup dersler İngilizce anlatılmaktadır. Paris Pişmiş (Türk gökbilimci, 1911 – 1999) o tarihlerde öğrencidir ve bir tercümanla birlikte dersleri Türkçe’ ye çevirmektedir. 1934-1935 yıllarında Gök Mekaniği dersi Nüzhet Toydemir Gökdoğan tarafından tercüme edilir. 6 ay sonra da Türkçe olarak anlatılmaya başlanır.
1936 yılına gelindiğinde Gökdoğan üniversite bahçesinde küçük bir gözlemevi kurulması için çalışır. Kürsü profesörü Ord. Prof. Dr. F. Freundlich’in yanında doktora tezini hazırlayan Nüzhet Toydemir, 1937 yılında tezini tamamlayarak Fen Doktoru unvanını alır. Bu tez İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nin kayıtlarındaki “bir numaralı” doktora tezidir. (Contributions aux Recherches sur l’existence d’une Matière Obscure Interstellaire Homogène Autour du Soleil – Güneş’in Etrafında Yıldızlararası Karanlık Homojen Bir Maddenin Mevcudiyetine Dair Araştırmalar).
Aynı yıl Freundlich’in Enstitü’den ayrılmasıyla Enstitü’nün başına getirilen Gleissberg ve Weber ile birlikte Temmuz ayında Bresla’da toplanan Alman Astronomi Derneği Kongresi’ne gider. 1938 yılında Eski Bayındırlık Bakanı Ali Mukbil Gökdoğan (1909-1992) ile evlenir. Bu evliliğinden 1941 yılında Cumhuriyet tarihinin ilk kadın keman virtüözü olan kızı Gönül Gökdoğan ve 1946 yılında da Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nde Profesör olan oğlu Ömer Can Gökdoğan dünyaya gelir.
Nüzhet Toydemir Gökdoğan’ın Çalışmaları
Doçentlik tezini 1940 yılının Mayıs ayında veren Gökdoğan, Freundlich’in önerisiyle William Marshall Smart’ın “Spherical Astronomy” adlı eserini “Kürevî Astronomi” adıyla Türkçeye çevirir. 1 Aralık 1948’de Fen Fakültesi’nin teklifi ile İstanbul Üniversitesi Senatosu tarafından profesörlüğe yükseltilir. Devamında Fen Fakültesi’ni temsil etmek üzere Üniversite Senatörü olur. Böylece ilk kadın senatör unvanını elde eder. Aynı yıl Cahit Arf, Mustafa İnan ve Nazım Terzioğlu ile birlikte Türk Matematik Derneği‘ni kurar.
Kadının statüsünü geliştirmek, yaşam kalitesini yükseltmek, insan hakları ve kadın sorunlarının çözümü konusunda kamuoyu oluşturarak eşitlik, kalkınma ve barış için çaba göstermek amacıyla aynı yıl ilk Soroptimist kulübü olan İstanbul Soroptimist Kulübü’nün ve bir sonraki yıl ise Türk Üniversiteli Kadınlar Derneği (TÜKD) kurucuları arasında yer alır.
1951 yılında araştırma yapmak üzere Michigan Üniversitesi Ann Arbor ve McMath Hulbert gözlemevlerine giden Gökdoğan, Palomar Gözlemevi’ni ziyaret eder ve araştırma yapmak üzere çeşitli fikirler alır. Bundan bir sene sonra yine Gleissberg ile birlikte Roma’da düzenlenen Uluslararası Astronomi Birliği’ne davet edilir.
Liseliler için “Astronomi” adıyla bir kitap hazırlayan Gökdoğan yine 1952 yılında da W. Gleisberg ile birlikte yine onlar için bu sefer “Kozmografya” kitabını yazar. Ayrıca Gökdoğan’ın 1943 yılında Lütfi Biran ve Nazım Terzioğlu ile birlikte tercüme ettikleri “Liseler İçin Cebir Temrinleri” (P. Aubert ve G. Papelier) adlı bir kitabı daha vardır.
Türkiye’nin İlk Kadın Dekanı
23 Haziran 1954 yılına gelindiğinde Fen Fakültesi Dekanlığına seçilecektir. Böylece Türkiye’nin ilk kadın dekanı olur ve bu görevi iki yıl sürdürür. Aynı yıl Türk Astronomi Derneği’nin kurucuları arasında yer alır. Yirmi yıl boyunca derneğin başkanlığını yapar.
Dublin’de toplanan Uluslararası Astronomi Birliği Kongresi’ne 1955 yılında ikinci kez katılan Gökdoğan, Kongre dönüşünde McMath Hulbert Gözlemevi’ne giderek bir Lyot filtresi (bir tür optik filtre) satın almak amacıyla gerekli ödeneği sağlar. Böylece Güneş gözlemlerinin kapsamı genişletilir. Zürich Gözlemevi müdürü Waldmeimer aracılığı ile gözlem sonuçları ayda iki defa yayımlanmaya başlanır.
Nüzhet Toydemir Gökdoğan, 1958 yılında Astronomi Kürsüsü‘nün başına geçer. Yirmi iki yıl Kürsü ve Bölüm başkanlığı görevini sürdürür. Bölüm Başkanlığı süresince Fransa’da Meudon ve Nice, İsviçre’de Basel, İtalya’da Asiago Rasathaneleri ile ortak araştırma programları geliştiririr.
Böylece Meudon Rasathanesi Yıldız Atmosferleri Bölümü Başkanı Prof. Dr. J.C. Pecker, 1959 kış sömestrini İstanbul’da geçirerek bir araştırma grubu oluşturur. Ayrıca aynı bilim dalında Güneş araştırmalarının yanı sıra diğer astrofizik araştırmaları da yapılmaya başlanır.
15-16 Ağustos 1962’de İngiltere’de yapılan yıldız atmosferleri kuramı üçüncü kongresine katılır; bu kongrede J. C. Pecker ile birlikte “Point de Vue Sur la Theorie des Courbes de Croissance” adlı makaleyi sunar. Ortadoğu ülkeleri ve Yunanistan’ın katılımıyla 27-29 Aralık tarihleri arasında kendi kürsüsünde “Kepler Sempozyumu” düzenler ve “Kepler’den Önce ve Sonra Astronomide Gelişmeler” adıyla bir makale sunar.
1978’de ikinci kez Fen Fakültesi Dekanlığına seçilen Gökdoğan, Eylül ayında Silivri’de Türk ve bazı yabancı davetli astronomların katıldığı II. Ulusal Astronomi Kongresi‘ni düzenler. Bu Kongre, 1997’de kurulan Ulusal Gözlemevi fikrinin gündeme geldiği ve tartışılmaya başlandığı çok önemli bir toplantı olmuştur. Konuyla ilgili olarak “Tüm astronomların kullanacağı ve uluslararası nitelikli bir büyük gözlemevi kurmalıyız” şeklindeki ifadesi büyük ilgi görür.
1980 yılında yaş sınırı nedeniyle emekli olur ancak bilimsel çalışmalarına ara vermez. Maalesef ki Nüzhet Toydemir Gökdoğan, 23 Nisan 2003 yılında 93 yaşında hayatını yitirir.
Bilime Katkıları
Ülkemizin ilk kadın astronomu, ilk kadın dekanı ve ilk kadın senatörü olmasının dışında Gökdoğan, Astronomi Bölümüne 46 yıl hizmet etmiş; 11 adet doktora tezi yaptırmış, çeviriler yapmış ve ders kitapları yazmıştır. (Burada eklemem gereken not: Paris Pişmiş, ülkemizde yetişen ilk kadın astronomdur.) Ulusal ve uluslararası pek çok yayın hazırlayan Gökdoğan, Türkiye’de astronomi biliminin gelişimi için unutulmaz bir çaba sarf etmiştir.
Bölüm başkanlığı süresince dünyanın önemli gözlemevleriyle ortak araştırma programları geliştirmesinin yanında üniversite bahçesine küçük ama modern bir gözlemevi kurma çalışmalarıyla da astronomi eğitiminin kapsamını genişletmiştir. Uluslararası Astronomi Birliğinin (IAU) Türkiye temsilcisi ve Güneş Fiziği ile Spektroskopi komisyonlarına üye seçilen Gökdoğan, Ulusal Gözlemevi kurulması için öncü çalışmalarda bulunmuştur.
Türk Astronomi Derneği’nin ve Türk Matematik Derneği’nin kurucularından olan Gökdoğan; ayrıca Türk Üniversiteli Kadınlar Derneği’nin (TÜKD) kurucuları arasında da yer almaktadır. Nüzhet Hanım, Türkiye’de bilimin ilerlemesine katkılarının yanında çağdaş ve aydın duruşuyla da ülkemizin kadınlarına örnek olan ve unutulmaması gereken bir bilim insanıdır.
Kaynakça:
Bu yazı, Prof. Dr. Yavuz Unat’ın “Atatürk’ün Kızları’ndan Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Kadın Astronomu, İlk Kadın Dekanı ve İlk Kadın Senatörü Nüzhet Toydemir Gökdoğan” adlı makalesinden uyarlanmıştır.
Matematiksel
