Çocukken kendi etrafımızda dönüp sonra sendeleyerek yürümeye çalışmak eğlenceli bir oyundu. Bugün de aniden ayağa kalktığımızda ya da hızlıca döndüğümüzde başımızın döndüğünü hissederiz. Bu oldukça tanıdık bir durum. Peki, dakikada onlarca kez dönen buz patencileri nasıl oluyor da baş dönmesi yaşamadan dengede kalabiliyor?
Kısa cevap: antrenman. Ama bu yeteneğin arkasındaki asıl mekanizmayı anlamak için iç kulakta yer alan vestibüler sistemin işleyişine bakmak gerekir.
Baş Dönmesi Neden Olur?
İç kulakta bulunan vestibüler sistem, vücudumuzun dengesini korumaktan sorumludur. Bu sistem sayesinde, başımızın dik mi, yatay mı olduğunu; hareket edip etmediğini algılayabiliriz. İç kulağın karmaşık, labirent benzeri yapısında, birbirine dik üç yarım daire kanalı yer alır. Bu kanallar, başın üç farklı eksendeki hareketini algılamak üzere düzenlenmiştir.
Her kanalın içinde, endolenf adı verilen bir sıvı ve tüysü duyu hücreleri bulunur. Başınızı hareket ettirdiğinizde, fizik yasaları gereği endolenf sıvısı harekete bir süre direnç gösterir. Bu hareket, tüysü hücreleri uyarır ve bu hücreler beyne sinyal gönderir. Beyin de bu sinyalleri yorumlayarak başın yönünü ve hareket durumunu algılar.
denge organlarınız vardır.
Dönerken endolenf de sizinle birlikte hareket etmeye başlar. Ancak siz durduğunuzda, sıvı bir süre daha dönmeye devam eder. Bu nedenle tüysü hücreler, beyne hâlâ dönmekte olduğunuzu bildirir. İşte bu kısa süreli çelişki, baş dönmesi hissine yol açar. Sıvı hareketi tamamen durduğunda, sinyaller de kesilir ve baş dönmesi sona erer.
Bu etkiyi evde yapabileceğiniz küçük bir deneyle kolayca gözlemleyebilirsiniz: Ayakta durun ve sağa doğru 5-10 kez kendi etrafınızda dönün. Durduğunuzda başınız dönecektir. Baş dönmesi geçtikten sonra bu kez yine sağa doğru dönün ama tam durduğunuz anda bu kez sola, aynı sayıda tur atın. Bu sefer baş dönmesi yaşamayacaksınız. Çünkü ikinci dönüşte endolenfiniz ters yönde hareket eder ve bu iki etki birbirini dengeler.
Baş dönmesinin nedenini öğrendikten sonra insanın aklına şu soru geliyor: Balerinler, buz patencileri ya da semazenler nasıl oluyor da defalarca dönmelerine rağmen en ufak bir baş dönmesi bile yaşamadan bu etkileyici performansları sergileyebiliyorlar?
Balerinler Başları Dönmeden Defalarca Dönüşü Nasıl Yapabilirler?
Dönmek, göründüğünden daha karmaşık bir süreçtir. Başımızı çevirdiğimizde, gözlerimiz otomatik olarak ters yöne hareket eder. Ancak baş tam bir tur atmadan önce, gözlerimiz sınıra ulaşır ve ani bir hareketle yeniden başlangıç noktasına döner. Bu sıçrama, dönüş boyunca tekrar eder. Bu otomatik göz hareketine “nistagmus” denir ve genellikle baş dönmesine neden olur.
Profesyonel patenciler bu baş dönmesini bastırmak için farklı bir göz hareketi geliştirir: “optokinetik nistagmus.” Bu hareket, nistagmusa zıt yönde gerçekleşir ve dengeyi sağlar.
Örneğin bir tren geçerken, başınızı sabit tuttuğunuz hâlde gözleriniz vagonları takip eder. Birkaç vagon geçtikten sonra, gözleriniz yeniden başa döner ve sonraki vagonları izlemeye devam eder. Patenciler, bu doğal göz hareketini dönme sırasında bilinçli şekilde kullanarak nistagmus etkisini dengeler. Böylece dönüyor olmalarına rağmen, çevre sabitmiş gibi algılanır ve baş dönmesi hissi ortadan kalkar.
Profesyonel sporcuların baş dönmesini önlemek için başka stratejileri de vardır. Bunlardan biri, dönüş hızını sabit tutmaktır. Vestibüler sistemdeki algılayıcılar yalnızca hız değişimlerini fark edebilir; yani sabit hızda gerçekleşen dönüşleri algılayamazlar. Sporcular hızlarını sabit tutabilirlerse, yalnızca hızlanma ve yavaşlama anlarında kısa süreli baş dönmesi yaşarlar.
Balerinler ise “spotting” adı verilen özel bir teknik kullanır. Bu teknikte, vücut sabit hızla dönerken baş mümkün olduğunca sabit bir noktaya odaklanır. Her dönüşte başlarını bir an sabit tutar, sonra hızlıca çevirirler. Bu sayede başın dönüş süresi kısalır ve nistagmus etkisi azaltılmış olur.
Hatta 2013 yılında yapılan bir araştırma, bu tekniğin sadece gözleri değil, beyni de eğittiğini ortaya koymuştur. Spotting, iç kulaktaki denge sinyallerini baskılayarak baş dönmesini en başından engelleyebilir.
Sonuç olarak
Elbette tüm bu yöntemlere rağmen patenciler ve dansçılar da zaman zaman dengesini kaybeder. Ancak yoğun antrenman, bu gibi durumlarda da devreye girer. Sporcular dönüş sonrası sergiledikleri kontrollü ve zarif hareketlerle kısa süren baş dönmelerini başarıyla gizleyebilirler.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Why do I feel dizzy after spinning?; Yayınlanma tarihi: 18 Ekim 2018; Bağlantı: https://www.popsci.com/
- Jha RH, Piker EG, Scalzo M, Trinidad D. Dance Training and the Neuroplasticity of the Vestibular-Ocular Reflex: Preliminary Findings. Brain Sci. 2025 Mar 29;15(4):355. doi: 10.3390/brainsci15040355. PMID: 40309842; PMCID: PMC12025569.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
