Günahları yıkayarak arındırmak mümkün mü? Bu sorunun net bir yanıtı yok. Ancak birçok kültürde fiziksel temizlikle ahlaki saflık arasında güçlü bir bağ vardır. İnsanlar bedenlerini temizleyerek vicdanlarını da rahatlatacaklarını düşünür. Ahlaki suçluluk, kişiyi sürekli temizlik davranışlarına yönlendirir. Psikolojide bu duruma “Lady Macbeth Etkisi” denir.
Lady Macbeth Etkisi Nedir?
Lady Macbeth Etkisi, kişinin suçluluk duygusunu fiziksel temizlikle bastırma eğilimini anlatır. Bu kavram, Shakespeare’in Macbeth oyununda, Lady Macbeth’in suç ortaklığının ardından “lanetli lekeyi” temizlemek için ellerini defalarca yıkadığı sahneden gelir.
Toronto Üniversitesi’nden Chen-Bo Zhong ve Northwestern Üniversitesi’nden Katie Liljenquist, bu psikolojik eğilimi bilimsel olarak test etti. Yaptıkları deneylerde, ahlaki açıdan yanlış bir davranışı hatırlayan kişilerin, bedenlerini ya da ellerini temizleme ihtiyacı duyduğunu gösterdiler. Deney sonuçları, fiziksel temizlik davranışının vicdan rahatlatma işlevi gördüğünü ortaya koydu.
Araştırmada, katılımcıların geçmişte yaptıkları iyi ya da kötü bir davranışı hatırlamaları gerekiyordu. Daha sonra, üç eksik kelimeyi tamamladılar.: W_ H, SH ER ve S _P.
Etik olmayan durumları düşünen katılımcılar bu kelimeleri WASH, SOAP ve SHOWER (Yıkamak, sabun ve duş almak) şeklinde tamamlarken, etik ve olağan durumları düşünen katılımcılar WISH, STEP ve SHAKER (İstek-dilek, adım ve karıştırıcı) şeklinde tamamladılar. Yani etik olmayan olayları düşünen bireylerde temizlik ile ilgili kelimelerin akla gelme oranı daha fazlaydı. Bu deney, ahlaki bir suçluluk duygusunun zihinsel temizlik çağrışımlarını artırdığını gösteriyor.
Lady Macbeth Etkisi İle İlgili Çalışmalar
Başka bir deneyde, katılımcılara çalışmanın el yazısı ve kişilik ilişkisini incelediği belirtilerek bir hikâye kopyalamaları sağlandı. Hikâyelerden bazıları yardımsever, bazıları ise bencilce davranışları anlatıyordu.
Ardından katılımcılardan temizlik ve ev ürünlerini ne kadar arzuladıklarını değerlendirmeleri istendi. Bencil davranış içeren hikâyeleri yazanlar, sabun ve diş macunu gibi temizlik ürünlerine daha fazla ilgi gösterdi. Yardımsever içerikleri kopyalayanlarda ise bu eğilim görülmedi. Kalem, not kağıdı ya da pil gibi sıradan ürünlerde iki grup arasında fark oluşmadı.
Sonuçlar, bir kişinin doğrudan içinde olmasa bile ahlaki ihlalleri zihninde canlandırmasının temizlik çağrışımlarını artırabildiğini gösteriyor. Zhong ve Liljenquist, fiziksel temizlikle sağlanan arınmanın ahlaki düzlemde de karşılık bulduğunu savunuyor. Çünkü fiziksel ve ahlaki tiksinti benzer yüz ifadeleri yaratıyor ve beynin aynı bölgelerinde etkinleşiyor. Peki bu gerçekten işe yarıyor mu? Yani temizlik yapmak gerçekten suçluluk hissini azaltıyor mu?
Araştırmacılar bu etkiyi ölçmek için bir adım daha attı. Katılımcılar geçmişte yaptıkları bir yanlışı hatırlayıp anlattı. Sonrasında bir kısmına antiseptik bir mendille ellerini silme imkânı sunuldu. Ardından hepsine, başka bir öğrencinin araştırmasına maddi destek verip vermeyecekleri soruldu.
Ellerini silmeyen katılımcıların %74’ü yardım etmeyi kabul etti. Ancak ellerini temizleyenlerin sadece %41’i yardım teklifine olumlu yanıt verdi. Bu sonuç, fiziksel arınmanın yalnızca anlık vicdan rahatlığı yaratmakla kalmayıp, gelecekteki yardımsever davranışları da azaltabileceğini gösteriyor.
Sonuç Olarak;
Deneyler dizisi açıkça göstermektedir ki, fiziksel temizlikle ahlaki saflık arasında güçlü bir psikolojik bağlantı vardır. Kişi, ahlaki açıdan uygun olmayan bir davranışı hatırladığında ya da bu tür bir davranışla karşılaştığında, zihinsel olarak bir tür kirlenmişlik hissine kapılmakta ve bu da fiziksel temizlik ihtiyacını tetiklemektedir.
Başka bir deyişle, kişi suçluluk hissettiğinde, bunu telafi etmenin yollarından biri olarak ellerini yıkama ya da kendini fiziksel olarak arındırma eğilimi göstermektedir. Ancak Zhong ve Liljenquist, bu etkiyi abartmamak gerektiğini vurguluyor: “Bir kalıp sabunun sağlayabileceği arınmanın elbette bir sınırı vardır.”
Kaynaklar ve ileri okumalar
- The Lady Macbeth effect – how physical cleanliness affects moral cleanliness. Yayınlanma tarihi: 6 Haziran 2008; Bağlantı: https://www.nationalgeographic.com/
- Zhong, C. (2006). Washing Away Your Sins: Threatened Morality and Physical Cleansing. Science, 313(5792), 1451-1452. DOI: 10.1126/science.1130726
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
