Beş yüzyıl önce İnka İmparatorluğu, Güney Amerika’nın batı yarısını yönetirken renkli ve düğümlü iplerden oluşan kendine özgü bir yazı sistemi kullanıyordu. Khipu adı verilen bu ipler, İspanyol kronikçilerin aktardığına göre, önemli olayları kaydediyor, ekonomik durumları takip ediyor, hatta biyografiler ve şiirler bile içeriyordu.
İnka İmparatorluğu, gücünün zirvesindeyken kuzeyde bugünkü Ekvador’dan güneyde orta Şili’ye kadar uzanarak And Dağları boyunca yaklaşık 5.000 kilometrelik bir alanı kapsıyordu. Bu devasa imparatorluk, bir dönem dünyanın en büyüğüydü.
İnkalar, böylesine geniş bir devleti yönetmek için gerekli hayati bilgilere sahipti. Akarsuların ve nehirlerin uzunluklarını, arazinin yapısını biliyorlardı. Ekilebilir arazi miktarı, ürün verimi, maden zenginliği ile avcılık ve balıkçılık faaliyetlerine ilişkin veriler tutuyorlardı. Bazı kaynaklara göre, on beş milyonu aşan nüfusu kapsayan kapsamlı bir sayım bile gerçekleştirmişlerdi.
Ancak And Dağları’nın bu ustalarını diğer uygarlıklardan ayıran asıl unsur, bilgiyi kaydetme yöntemleriydi. Kâğıt, taş, ahşap veya bilinen herhangi bir yazı biçimi yerine, Khipu adı verilen; özel dokunmuş, dallanan yapılar ve düğümler içeren bir ip sistemi geliştirdiler.
Khipu Düğümleri Ne Anlama Geliyordu?
“Khipu” kelimesi hem “düğüm” hem de “düğümlemek” anlamına gelirdi. Ancak bu sözcük zamanla, karmaşık düğüm sisteminin adı haline geldi. Farklı kalınlık ve renkte iplerden oluşan khipular, her biri özel bir anlam taşıyan düğümlerle işlenirdi.
Renkler başlı başına bir koddu. Altın altın rengi bir iple, gümüş beyazla, savaşçılar kırmızıyla gösterilirdi. Kimi zaman iki ya da daha fazla renk ustaca birbirine dolanır, yalnızca birkaç temel tondan sayısız kombinasyon yaratılırdı. Bu sayede tek bir khipu, adeta renkli bir haritaya dönüşürdü.
Renkle ifade edilemeyen şeyler için başka bir düzen vardı. Tahıl ve sebzeler önce türlerine göre ayrılır, ardından büyüklük ya da önem sırasına göre dizilirdi. Örneğin tarımsal bir listede önce buğday, ardından çavdar, sonra bezelye ve fasulye gelirdi. Askeri envanterlerde ise mızrak gibi üstün silahlar başta, basit sapanlar en sonda yer alırdı.
Nüfus sayımları da aynı mantıkla işlenirdi. İlk ip 60 yaş üzerindeki erkekleri, ikincisi 50–60 yaş arasını, üçüncüsü 40–50 yaş arasını gösterirdi. Onar yıllık dilimlerle bebeklere kadar tüm nüfus kaydedilirdi. Genel kuralın istisnaları ise aynı renkte fakat daha ince iplerle belirtilirdi.
Düğümler tıpkı bir muhasebe defterinin sütunları gibi hizalanırdı. Bu sistemi yöneten quipucamayular — yani khipu uzmanları — imparatorluğun muhasebecileriydi. En küçük köylerde bile en az dört quipucamayula rastlanır, büyük yerleşimlerde bu sayı otuza kadar çıkardı. Aynı kayıtların birden fazla kişi tarafından tutulması, hata payını neredeyse sıfıra indirirdi. Quipucamayular, tarih ve sayı bilgilerini düğümlere işler, metinleri ise ezberlerdi.
Khipu Düğümleri Nasıl Okunur?
Khipular, sayıların ipler üzerindeki düğümlerle kaydını tutar. Her sayıyı, bir ya da birden fazla düğüm dizisiyle ifade ederler. Düğümler arasındaki boşluk sıfırı gösterir; bir ile dokuz arasındaki rakamları ise ardışık düğümlerle belirtirler. Örneğin, yedi düğüm 7 sayısını gösterir.
Düğümün ip üzerindeki konumu, sayının hangi basamağa ait olduğunu ortaya çıkarır. En üstteki diziler binlik ve yüzlükleri, alt taraftakiler ise onluk ve birlikleri gösterir. Böylece her düğüm dizisinin yeri, rakamın değerini belirler. Örneğin 321 sayısını, sırasıyla üç, iki ve bir düğümden oluşan üç farklı diziyle yazarlar.
Bu sistem üç farklı düğüm türü kullanır. Tek düğümü, son basamak dışındaki tüm basamaklarda uygularlar. Sayının son basamağında ise iki özel düğüm devreye girer: Sekiz biçimindeki düğüm 1’i, daha uzun ve dört turlu düğümler ise 1’den büyük değerleri temsil eder. Bu özel düğümler, sayının bittiğini de işaret eder.
Bu Düğümler İnka Yazısı mıdır?
1996’da, Napoli’li bir tarihçinin aile arşivinde Historia et Rudimenta Linguae Piruanorum adlı bir el yazması bulundu. 17. yüzyılın başlarında Cizvitler tarafından yazıldığı düşünülen bu belgede bir khipu parçası ve khipunun konuşulan dili nasıl kodladığına dair bir açıklama yer alıyordu.
Bir sesi kodlamak için, ipin başına bir sembol dokunuyor, ardından bir sayı ekleniyordu. Sembol, And Dağları kültüründen bilinen bir tanrı ya da kavramı gösteriyordu. Sayı ise o kelimenin hangi hecesinin okunacağını belirtiyordu..
Örneğin, Pachacamac tanrısının adı pa, cha, ca ve mac hecelerinden oluşur. “Pa” sesini vermek için khipu ustası Pachacamac sembolünü dokur ve yanına “bir”i gösteren bir düğüm eklerdi. Bu, kelimenin ilk hecesinin okunması gerektiğini anlatırdı.
Aynı sesi elde etmenin başka bir yolu da Allpachamasca sembolünü dokuyup yanına iki düğüm eklemekti; bu da kelimenin ikinci hecesinin okunması gerektiği anlamına gelirdi.
Bir sembolün yanında hiç düğüm yoksa, bu sembol logogram olurdu. Yani sembol, anlamını taşıyan kelimenin tamamını temsil ederdi. Örneğin, bir khipu ipinde tek başına duran Pachacamac sembolü doğrudan “Pachacamac” olarak okunurdu.
Semboller ile sayıların bir arada kullanıldığı bu sistem, khipunun tek başına tam bir yazı sistemi olduğu anlamına gelmez; çünkü sistem, khipu dışında sembollere dayanır. Ancak aynı el yazması, bu sembollerin farklı sayısal değerlere çevrilebildiğini de açıklar. Bu da, yalnızca iki khipu sayısından oluşan bir grup ile bir fonogramın veya logogramın tamamen temsil edilebileceği anlamına gelir.
Sonuç Olarak
Yaygın inanışın aksine, khipuların kullanımı İspanyol istilasından kısa süre sonra sona ermedi; aksine, And Dağları’nın bazı bölgelerinde 20. yüzyılın ortalarına kadar varlığını sürdürdü.
Özellikle dikkat çekici olan, khipuların yazılı belgelere sorunsuz şekilde entegre edildiği örneklerdir. Bugün hâlâ korunan bazı ahşap panolarda İspanyolca kelimeler yer alırken, isimlerin yanına karşılık gelen sayılar düğümlerle işlenmiş şekilde bulunur.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Untangling the Ancient Inca Code of Strings; yayınlanma tarihi: 19 Nisan 2017. Kaynak site: Discover Magazine. Bağlantı: Untangling the Ancient Inca Code of Strings/
- Urton, Gary. (2014). From Middle Horizon cord-keeping to the rise of Inka khipus in the central Andes. Antiquity. 88. 205-221. 10.1017/S0003598X00050316.
- Vasic, Miljan. “Quipu: How Did the Inca Record Information with Cords & Knots?” TheCollector.com, October 9, 2023, https://www.thecollector.com/inca-empire-record-information-quipu/.
Matematiksel
