Tsunamiler, doğanın en yıkıcı güçlerinden biridir. Genellikle büyük depremler ya da volkanik patlamalar sonucunda oluşurlar ve devasa su kütlelerini kıyı bölgelerine doğru hareket ettirerek ciddi yıkımlara yol açabilirler. Ancak, Alaska’daki Lituya Körfezi’nde 1958 yılında meydana gelen bir megatsunami, tüm bilinen tsunamileri gölgede bırakmıştır. Dalga yüksekliği 500 metreyi aşarak, insanlık tarihinde kaydedilen en büyük tsunami dalgası olmuştur.
Alaska megatsunamisi, doğanın ne kadar güçlü olabileceğini ve insanın bu güç karşısında ne kadar savunmasız olduğunu gösteren bir hatırlatmadır. Bu tür olayların daha iyi anlaşılması için bilime ve araştırmaya duyulan ihtiyacı da vurgulamaktadır.
Tsunamiler Nasıl Oluşur?
Çoğu dalga, rüzgarın okyanus yüzeyinde eserek suya enerji aktarması ve suyu yerinden oynatmasıyla oluşur. Bu süreç, plajlarda her gün gördüğümüz dalgaları yaratır.
Tsunamiler ise tamamen farklı bir mekanizma ile meydana gelir. Su altındaki bir deprem, volkanik patlama veya toprak kayması büyük miktarda suyu yerinden oynattığında, bu enerji bir yere gitmek zorundadır ve sonuç olarak bir dizi dalga oluşur. Rüzgar kaynaklı dalgaların aksine, tsunamilerdeki enerji okyanusun yalnızca üst katmanında sınırlı kalmaz; tüm derinliğine yayılır. Ayrıca, tsunamilerde rüzgar dalgalarına kıyasla çok daha büyük miktarda su yer değiştirir.
Bunu bir yüzme havuzunda hayal edebilirsiniz: Havuzun yüzeyine üflediğinizde oluşan dalgalar ile birinin büyük bir “bomba dalışı” yaptığı zamanki dalgalar arasında büyük bir fark vardır. Bomba dalışı, yüzeyde üflemekten çok daha fazla suyu yerinden oynatarak çok daha büyük dalgalar yaratır.
Tsunami dalgalarının enerjisi, okyanus tabanına kadar ulaştığı için, dalgaların hızı esas olarak deniz tabanının derinliği tarafından belirlenir. Tsunamilerin hızını hesaplamak oldukça basittir.
Okyanus derinliğini – ortalama 4.000 metre – yerçekimi ivmesi ile çarpar ve karekökünü alırsınız. Bu hesaplama, tsunamilerin ortalama hızının saatte yaklaşık 700 kilometre olduğunu gösterir. Bu hız, tipik dalgaların hızından (saatte 15 ila 50 kilometre) çok daha fazladır.
Dünyanın En Büyük Tsunami Dalgası Nasıl Oluştu?
Fiyortlar; genellikle Norveç, Grönland, Alaska gibi kuzey ülkelerinde görülen ilginç bir kıyı tipidir. Bir çoğumuzun da bu sığ sularda bir tsunami oluşmasını beklememesi normaldir. Ancak bazen süreç hiç de beklendiği gibi gelişmeyecektir.
9 Temmuz 1958’de, Alaska Panhandle bölgesinde bulunan Fairweather Fay Hattı boyunca 7.8 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. Depremin etkisiyle, yaklaşık 90 milyon ton kaya, 914 metre yükseklikten körfeze düştü.
Bu kaya düşmesi da, körfezdeki suyun hızla yer değiştirmesine neden oldu ve bir megatsunami oluştu. Dalga o kadar güçlüydü ki, 500 metre altındaki tüm bitki örtüsünü yok etti ve milyonlarca ağacı kökünden söktü.
Lituya Körfezi’nin coğrafi özellikleri, bu olayın boyutunu artıran en önemli faktörlerden biriydi. Bu bölge, daha önce de yüksek tsunamilerle karşılaşmıştı. Ancak hiçbirisi 1958 megatsunamisi kadar yıkıcı olmamıştı.
Bu megatsunami sırasında şans eseri bölgede az sayıda insan vardı. Yine de 5 kişi hayatını kaybetti, birçok insan yaralandı ve evlerini kaybetti. Buna karşın, 2004 yılında Endonezya’da meydana gelen ve 227.000’den fazla insanın hayatını kaybettiği tsunami, doğrudan daha fazla can kaybına yol açmıştı.
Sonuç olarak
1958 Alaska megatsunamisi, bilim insanları için bir dönüm noktası olmuştur. Araştırmacılar, bu tür megatsunamilerin nadir olduğunu, ancak gerçekleşmeleri durumunda potansiyel olarak küresel etkiler yaratabileceklerini anlamışlardır.
Lituya Körfezi megatsunamisi, aynı zamanda dalga fiziği konusundaki araştırmalara da yön vermiştir. Özellikle, devasa kaya düşmelerinin ve fiyordların bu tür olaylarda oynadığı rol daha ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Bu tür olayların gelecekte nasıl önlenebileceği veya etkilerinin nasıl azaltılabileceği konusunda çeşitli simülasyonlar yapılmıştır. Bu olay, sadece geçmişte yaşanmış bir felaket değil, gelecekte karşılaşabileceğimiz doğa olaylarına karşı hazırlıklı olmamız gerektiğini hatırlatan bir uyarıdır.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- The biggest tsunami ever recorded: Taller than 500 meters. Yayınlanma tarihi: 3 Ocak 2023; Kaynak site: ZME Science. Bağlantı: The biggest tsunami ever recorded: Taller than 500 meters/
- Franco, Andrea & Moernaut, Jasper & Schneider-Muntau, Barbara & Aufleger, Markus & Strasser, Michael & Gems, Bernhard. (2019). Lituya Bay 1958 Tsunami. Detailed pre-event bathymetry reconstruction and 3D-numerical modelling utilizing the CFD software Flow-3D. Natural Hazards and Earth System Sciences Discussions. 1-34. 10.5194/nhess-2019-285.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
