Afrika Birliği, dünya haritalarının kullanımında küresel bir değişimi savunan #CorrectTheMap (Haritayı Düzelt) kampanyasına resmî destek verdi. Kampanya, uluslararası toplumu, farklı bir harita projeksiyonu kullanmaya çağırıyor. Şu ana kadar kampanyaya 4.500’den fazla kişi imza attı.
Harita projeksiyonları, küre şeklindeki Dünya’yı iki boyutlu yüzeylere aktarmak için kullanılan yöntemlerdir. Günümüzde en yaygın kullanılan yöntem, Merkator projeksiyonudur. Ancak bu projeksiyonda kara parçalarının boyutları gerçeği yansıtmaz. Örneğin, haritada Rusya Afrika’dan daha büyük görünür. Oysa Afrika’nın yüzölçümü 30,4 milyon kilometrekareyken, Rusya’nınki 17,1 milyon kilometrekaredir. Yani Afrika neredeyse iki kat büyüktür.
#CorrectTheMap kampanyası, bu çarpıklığı gidermek amacıyla 2018 yılında uluslararası bir kartograf ekibi tarafından geliştirilen Equal Earth (Eşit Dünya) projeksiyonunun kullanılmasını öneriyor. Bu yeni yaklaşım, kara parçalarının gerçek boyutlarını daha doğru şekilde yansıtarak harita üzerindeki algı eşitsizliğini azaltmayı hedefliyor.
Merkator Projeksiyonu Dünya Kartografyasını Nasıl Dönüştürdü?
15. yüzyılda Avrupa, keşif ve fetih hareketlerinin tam ortasındaydı. Marco Polo’nun Çin’e yaptığı yolculuk, yeni keşiflerin önünü açmıştı. Bu dönemde Portekiz, deniz gücünü artırarak Afrika kıyıları boyunca seferler düzenledi. İspanya ise Pasifik’te ticaret yolları kurma arayışına girdi.
İmparatorluk kurma çabaları ve genişleyen ticaret ağları, daha kesin ve betimleyici haritalara olan ihtiyacı artırdı. Aynı zamanda matematik ve astronomi alanlarındaki gelişmeler, haritalarda doğruluk beklentisini yükseltti. Bu gelişmelerin etkisiyle Avrupa’nın çeşitli şehirlerinde haritacılık okulları açıldı.
Bu ortamda, Flaman haritacı Gerardus Mercator (1512–1594) öne çıktı. Gençliğinde din eğitimi aldıysa da, kısa sürede coğrafyaya ilgi duymaya başladı. 25 yaşına geldiğinde matematik, coğrafya ve astronomi alanlarında yetkin bir isim haline geldi. 1538 yılında yayımladığı ilk dünya haritası büyük ilgi gördü. Sonraki otuz yıl boyunca coğrafya, seyahat anlatıları ve denizcilik üzerine çalıştı. Bu birikim, onu haritacılık tarihinde derin izler bırakan projeksiyon sistemine hazırladı.
Mercator’un önemi yalnızca teknik katkılarından değil, bu katkıların kalıcılığından gelir. 1538 tarihli haritasında “Kuzey Amerika” adını kullanan ilk kişiydi. Ayrıca, birden fazla haritayı bir araya getiren eserlere “atlas” adını vermesiyle de tanındı. Ancak en etkili katkısı, geliştirdiği Merkator projeksiyonu oldu.
Merkator’un Projeksiyonu Neden Önemlidir?
Rönesans döneminde haritacıların en büyük sorunlarından biri, küresel Dünya yüzeyini iki boyutlu düzleme doğru şekilde aktarmaktı. Bu amaçla, 1426 ile 1600 yılları arasında en az yirmi üç farklı projeksiyon yöntemi geliştirildi. Mercator’dan önce en yaygın kullanılan sistem, Batlamyus’un projeksiyonuydu. Bu yöntemde, enlem ve boylam çizgileri boyunca her derece eşit uzunlukta kabul ediliyordu.
Ancak bu yaklaşım, Dünya’nın küresel yapısını dikkate almadığı için özellikle kutup bölgelerinde büyük oranda bozulmaya yol açıyordu. Boylam çizgileri, gerçekte birbirine yaklaşmasına rağmen haritalarda eşit aralıkla gösteriliyordu. Mercator, bu sorunu çözmek için enlem ve boylamlar arasında sabit bir oran korunarak çizilebilecek bir projeksiyon geliştirdi.
Onun haritası da dik açıyla kesişen düz çizgilerden oluşuyordu. Ancak fark, bu çizgilerin dağılımındaydı: Boylam çizgileri eşit aralıklıydı, enlem çizgileri ise Ekvator’a yakın bölgelerde daha sık, kutuplara doğru daha seyrek yerleştirilmişti. Bu düzenleme, doğu-batı yönündeki genişlemeyi dengeledi ve kuzey-güney yönünde eşdeğer bir uzama sağladı.
Merkator projeksiyonunun en büyük yeniliklerinden biri, pusula yönünü korumasıydı. Bu sayede bir gemi, A noktasından B noktasına sabit bir rota izleyerek ulaşabiliyordu. Bu özellik, denizcilik açısından devrim niteliğindeydi. Ancak bu projeksiyonun dünya haritalarında yaygın biçimde kullanılmaya başlanması 19. ve 20. yüzyılları buldu.
Merkator projeksiyonu, özellikle yüksek enlemlerde kara parçalarının boyutunu ciddi biçimde çarpıtır. Bu çarpıklıklar nedeniyle, 70 derece kuzey ve güney enlemleri üzerindeki bölgelerde Merkator projeksiyonunun işlevsiz olduğu görüşü yaygındır. Ancak yine de unutulmamalıdır. Mercator, kıtaları düzenli ve dikdörtgen bir biçimde yerleştirmeyi başarmıştı. Ancak bu düzenin bir bedeli vardı: Gerçek boyutlar feda edilmişti.
Dünyanın Gerçeğe En Yakın Haritası Hangisi?
Aslında haritacılar, Merkator projeksiyonunun kara parçalarının gerçek boyutlarını yansıtmadığını uzun süredir biliyor. Bu nedenle 1940’lardan bu yana, daha adil ve gerçeğe daha yakın bir dünya haritası oluşturulması yönünde çağrılar yapılıyor. Bu çabaların bir sonucu olarak Robinson projeksiyonu geliştirildi.
Robinson projeksiyonu, Merkator’a göre görsel olarak daha dengeliydi; kıtalar ve okyanuslar daha orantılı görünüyordu. Ancak bu sistem de tamamen doğru değildi. Bazı bölgelerde hâlâ belirgin çarpıtmalar vardı ve bu nedenle kalıcı bir çözüm olarak benimsenmedi. Bu sorunları aşmak için araştırmacılar yeni bir yaklaşım geliştirdi.
Equal Earth projeksiyonunun temel vaadi, adında gizlidir: Dünya’yı eşit alanlarda temsil eder. Kıtaların göreli büyüklüklerini doğru biçimde korurken, tanıdık ve estetik şekilleri de mümkün olduğunca muhafaza eder. Afrika perspektifinden bakıldığında bu harita, geç kalmış ama yerinde bir düzeltme sunar. Özellikle yüzölçümünün önemli olduğu tematik haritalar için ideal bir tercihtir.
Ancak eşit alanı önceliklendirmek, yön doğruluğundan ödün vermeyi gerektirir. Merkator haritalarında düz çizgilerle gösterilen yön rotaları (rhumb lines), Equal Earth projeksiyonunda 40 dereceye kadar eğilebilir. Bu nedenle, hem denizcilik hem de dijital haritalama alanlarında Merkator projeksiyonu hâlâ tercih edilen seçenek olmaya devam ediyor.
Haritalar Bir Kontrol Aracıdır
Afrika tarihinde haritacılık, kontrol kurmanın güçlü araçlarından biri olmuştur. Haritalar, Afrika’yı sömürülebilecek bir alan olarak çerçevelemiş; bu haritalarda ticaret yolları, doğal kaynaklar ve “geliştirilmeye hazır” boş alanlar ön plana çıkarılmıştır.
Merkator projeksiyonu, Afrika’nın dünya içindeki konumunu yanlış yansıtan başka Batılı anlatılarla birlikte anılır. Bu anlatılar, popüler kültürden haberlere, diplomatik söylemlerden akademik temsillere kadar pek çok alanda kendini gösterir. Bu çerçevede bakıldığında, Merkator projeksiyonuna yönelik eleştiriler yalnızca haritanın görsel doğruluğuyla ilgili değil; aynı zamanda saygının, temsilin ve özerkliğin yeniden tesisiyle ilgilidir.
Dünya Haritasını Değiştirmek Neden Zor?
Değişim çağrıları ne kadar güçlü olursa olsun, uygulamaya geçmek kolay değildir. Öncelikle, dünya haritalarının üretiminden sorumlu tek bir küresel otorite yoktur. Ayrıca bu tür değişikliklerin toplumsal kabulü her zaman hızlı olmaz.
Ancak yine de, Afrika Birliği’nin #CorrectTheMap kampanyasına verdiği destek, bu çağrının jeopolitik etkisini artırıyor. Ancak bu gelişme, standart dünya haritamızda — ve dolayısıyla dünyayı algılayış biçimimizde — kalıcı bir dönüşüm yaratacak mı, bu henüz belirsiz.
Değişim kolay değil; özellikle de köklü alışkanlıklar söz konusuysa. Nitekim Afrika Birliği’nin kendi resmî internet sitesinde bile hâlâ zaman zaman Merkator projeksiyonu kullanılıyor. Daha da önemlisi, haritalar çoğu zaman adalet değil, işlev odaklıdır. Yaşına rağmen Merkator projeksiyonu, navigasyon gibi pratik amaçlar için hâlâ tercih edilen bir araç olmayı sürdürüyor.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Spanagel, David. (2007). Rhumb Lines and Map Wars: A Social History of the Mercator Projection (review). Journal of Interdisciplinary History. 37. 427-428.
- Ehrenberg, Ralph E. (2006). Mapping the World, An Illustrated History of Cartography, Washington, D.C., National Geographic Society.
- World maps get Africa’s size wrong: cartographers explain why fixing it matters. Yaınlanma tarihi: 28 Ağustos 2025.Kaynak site: Bağlantı: World maps get Africa’s size wrong: cartographers explain why fixing it matters
Matematiksel
