Bazı kavramlar yaşantımıza yaygın biçimde yerleştiği için nedenlerini fazla da sorgulamadan kabullenme eğilimi gösteririz. Bunlardan bir tanesi de zamanı ölçme biçimimiz ile ilgilidir. Zamanı söylemeyi öğrendiğimizde çoğumuzun saatler hakkında fark ettiği ilk şey, akrep ve yelkovanın saat yönü denilen bir yönde dönmesidir. Ancak bu esnada aslında akla bir soru gelir. Bir saatin yönü neden soldan sağa doğru olmalıdır? Sonuçta biraz düşündüğünüz zaman bunun tam tersinin olmaması için herhangi bir neden yoktur. Ayrıca tarih boyunca birini aşağıda görebileceğiniz gibi saat yönünün tersine doğru çalışan saatlerin de yapıldığını biliyoruz.
Saat yönü ile ilgili en bilinen açıklama bu standart yönün yalnızca zaman işleyişinin sonucu olmadığıdır. Bu durum aynı zamanda Dünya’nın dönüşünün ve insan uygarlığının çoğunun Kuzey Yarımkürede evrimleşmesinin bir sonucudur.
Saat yönünün neden bu şekilde kullanıldığını anlamak için yaklaşık 4.000 yıl geriye gitmeliyiz. İlk saatler, zamanı kabaca göstermek için bir gölgenin uzunluğunu ölçen çubuklardı. Bugünkü Irak toprakları olan Mezopotamya’da, ilk bilginler yerdeki gölgelerinin soldan sağa doğru hareket ettiğini fark etmişlerdi. Bu bölge konumu itibari ile kuzey yarım kürede olduğundan, güneş doğduğunda, gölge hemen tam batıda oluşuyor, güneş yükseldikçe gölge kuzeye, yani sağa doğru hareket ederek, güneş batışında doğu yönüne ulaşıyordu.
Yani gölge bugünkü tüm saatlerin akrep ve yelkovanında olduğu gibi soldan sağa doğru dönüyordu. Modern saatlerin yapılması ile birlikte bu nedenden ötürü, saat yönü soldan sağa doğru kabul edilmiş olabilir. Bunun gerçekten doğru olup olmadığını kesin olarak belirlemek zordur. Ancak açıklama mantıklıdır. Yine de bu açıklamada bile bazı boşluklar bulunmaktadır. Bu soru Kuzey Yarıkürenin neden özel olduğu ile ilişkilidir.
Güney Yarıkürede Saat Yönü Diğer Tarafa Doğru mu Olur?
Avustralya gibi ekvatorun güneyindeki ülkelerde, güneş doğarken taşın gölgesi güneye düşer ve güneş yükseldikçe sola doğru dönüş yapar. İlk saat orada keşfedilseydi, bugün akrep ve yelkovan ters yönde dönüyor olabilirdi. Saat teknolojisi ilerleyip güneş saatlerinden modern saatlere geçiş yapıldığında saatin kolları saat yönünde hareket etmeye devam etti. Sonucunda çoğunluğun alıştığı şey buydu. İnsanlar güneş saatine aşina olduğu için anında mantıklı geldi. Bu aynı zaman da gökyüzüne bakıldığında Güneş’in izlediği doğrultuya da uyuyordu.
Demek ki ilk uygarlıklar Güney Yarımküre ‘de gelişselerdi, durum çok farklı olacaktı. Ancak hatırlatalım. Sonuçta Dünya’nın kara yüzeyinin yaklaşık %70’i de kuzey yarımkürededir. Eğer insanlık Ekvator’da doğsaydı neler yaşanırdı diye soracak olursanız, o apayrı bir hikaye olurdu.
Bu arada ek bir bilgi verelim. Bolivya’da bazı saatler soldan sağa dönüyor. Bu ilginç saat tasarımını yukarıda görebilirsiniz. Bu saatler Güneyli kimliğini korumak adına önerildi, neyse ki halk arasında kabul görmedi.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Why Do Clocks Run Clockwise?; Yayınlanma tarihi: 10 Haziran 2016; Bağlantı: https://www.thrillist.com
- Why Do Clocks Run Clockwise?; Yayınlanma tarihi: 13 Ekim 2015, Bağlantı: https://www.mentalfloss.com/
- Bolivia turns back the clock in bid to rediscover identity and ‘southernness’; yayınlanma tarihi: 25 Haziran 2015; Bağlantı: https://www.theguardian.com/
- In-Depth Why Clocks Run Clockwise (And Some Watches And Clocks That Don’t); Yayınlanma tarihi: 31 Ekim 2017; Bağlantı: https://www.hodinkee.com/articles/why-clocks-run-clockwise
Dip Not
Matematiksel, tamamen gönüllü bir ekip tarafından 2015 yılından beri yürütülen, Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmayı hedefleyen, öğretmenler tarafından kurulmuş bir bilim platformudur. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
