Çoğu insan, sadece inançla iyileşmeyi sağlayan plasebo etkisini duymuştur. Ancak daha az bilinen ama bir o kadar güçlü başka bir etki daha vardır: Nosebo etkisi.
Bu etki, zararsız bir tedavi veya durumdan kötü bir sonuç bekleyen kişinin, bu beklenti yüzünden gerçekten fiziksel semptomlar yaşamasıyla ortaya çıkar. Yani nasıl ki “iyileşeceğim” inancı beden üzerinde olumlu etkiler yaratabiliyorsa, “kötü bir şey olacak” düşüncesi de bedeni gerçekten hasta eder.
Nosebo etkisi nedir?
1998 yılında Tennessee’deki bir lisede yaşanan olay, nosebo etkisinin çarpıcı bir örneğidir. Sabah saatlerinde bir öğretmen, sınıfta benzin benzeri bir koku aldığını ve başının döndüğünü söyledi. Kısa süre içinde öğrenciler ve diğer personel de mide bulantısı, baş dönmesi gibi belirtiler göstermeye başladı. Tam 38 kişi hastaneye kaldırıldı. Ancak yapılan tüm testlerde, okulda zehirli bir maddeye rastlanmadı. Bu insanlar neden hasta oldular?
Cevap: İnançlarıydı. Okulda bir gaz kaçağı olduğuna inanmışlardı. Vücutları da bu inanca göre tepki verdi. Korku, beklenti ve panik birleşince ortada fiziksel bir tehdit olmamasına rağmen gerçek semptomlar ortaya çıktı. İşte bu, nosebo etkisidir.
Benzer şekilde, klinik çalışmalarda da bu etki gözlemlenmiştir. Örneğin, bir araştırmada plasebo (etkisiz) ilaç verilen kişilerin %73’ü, kendilerine olası yan etkiler söylendiğinde, gerçekten bu yan etkileri yaşadıklarını bildirmiştir. Oysa bu kişiler gerçekte aktif bir tedavi almamışlardı. Sadece beklentileri onları hasta etmişti.
Dahası, nosebo etkisi gerçek ilaçların etkinliğini bile etkiler. Güçlü bir ağrı kesici verilen katılımcılardan, bu ilacın işe yarayacağı söylenenler, ilacı alan ama ne olduğu açıklanmayanlara göre yaklaşık iki kat daha fazla rahatlama yaşadıklarını söylemiştir. Ancak aynı ilaç, tersine ağrıyı artırabileceği şeklinde tanıtıldığında, kişilerde hiçbir olumlu etki gözlemlenmemiştir.
Bu sadece laboratuvar ortamıyla sınırlı bir durum da değildir. Pek çok insan, buğday ya da glütene karşı hassasiyet yaşadığını düşünür. Oysa bu hassasiyeti doğrulamak zordur; çölyak gibi net tanısı olan hastalıkların dışında, glüten hassasiyetinin henüz güvenilir bir testi yoktur. Bu nedenle teşhis çoğunlukla kişinin kendi gözlemlerine dayanır.
İrritabl Bağırsak Sendromu olan kişilerde de durum benzerdir. Bağırsakta herhangi bir yapısal sorun olmamasına rağmen, kişiler belirli yiyeceklerin rahatsızlık verdiğine inanır. Burada da devreye nosebo etkisi girer. Çünkü bu inanç gerçek semptomlar yaratır.
Nosebo etkisi neden olur?
Nosebo etkisinin nasıl geliştiğine dair elimizde giderek daha fazla bilimsel kanıt var. Araştırmalar, sadece olası yan etkiler hakkında yapılan uyarıların bile bu etkilerin ortaya çıkma ihtimalini artırabildiğini gösteriyor. Eğer geçmişte ağrılı ya da rahatsız edici bir tedavi deneyimi yaşadıysanız, benzer bir tedaviye yeniden maruz kaldığınızda, daha fazla ağrı hissedeceğinizi beklemeniz ve bu beklenti doğrultusunda gerçekten daha fazla ağrı hissetmeniz oldukça olası.
Olumsuz beklentiler, beynin ağrıya duyarlılığı artıran kimyasallar üretmesine yol açıyor. Korku ve kaygı gibi duygular bu süreci daha da şiddetlendiriyor. Yani kişi, kendini kötü hissedeceğini düşünüyorsa, bu düşünce vücutta gerçek fiziksel belirtilere dönüşebiliyor. Bu durum, tıpkı kendi kendini gerçekleştiren bir kehanet gibi işliyor.
Daha uç örneklerde, yoğun korku vücudu “savaş ya da kaç” tepkisine sokuyor. Kalp hızlanıyor, tansiyon yükseliyor, hatta bazı durumlarda düzensiz kalp atışı ve damar çökmesi gibi ciddi sonuçlar bile ortaya çıkabiliyor.
Nosebo etkisi yalnızca bireyin kendi zihninde oluşan beklentilerle sınırlı değil; aynı zamanda sosyal yollarla da bulaşabiliyor. Araştırmalar, bir kişinin olumsuz deneyimini izleyen ya da dinleyen diğer kişilerin de benzer tepkiler geliştirdiğini gösteriyor. Örneğin bir deneyde, sahte bir tedaviye çok acı verici tepki gösteren kişiyi izleyen katılımcılar, aynı sahte tedavi kendilerine uygulandığında daha fazla ağrı hissettiklerini bildirdi. Sadece izlemek bile bu etkiyi tetiklemeye yetti.
Bu sosyal aktarım özellikle sosyal medya aracılığıyla çok daha büyük bir etki alanına ulaşıyor. Kişisel hikâyeler, doğruluğu teyit edilmeden binlerce kişiye ulaşabiliyor. Korku, endişe ve olumsuz beklentiler bu paylaşımlar sayesinde yayılıyor ve insanlar, gerçekte zararsız olan durumlara karşı bile fiziksel semptomlar yaşamaya başlıyor.
Peki, ne yapabiliriz?
Nosebo etkisinin kişisel düzeyde yaratabileceği olumsuzlukları azaltmak mümkündür. Bunun en etkili yollarından biri, sağlıkla ilgili bilgileri sosyal medya yerine güvenilir tıbbi kaynaklardan ve tanınmış sağlık kuruluşlarından edinmektir. Yanıltıcı veya abartılı içerikler yerine bilimsel dayanaklı bilgiye yönelmek, gereksiz korku ve semptomların önüne geçer.
Ancak mesele sadece bilginin kaynağı değil, iletilme şeklidir de. Yan etkiler hakkında yapılan açıklamalar, kişide olumsuz beklenti yaratacak şekilde sunulursa, nosebo etkisini tetikler. Bu nedenle sağlık profesyonelleri, mümkün olduğunca yan etkileri pozitif bir çerçevede anlatmalı, çoğu hastanın sorun yaşamadığını vurgulamalıdır.
Unutulmamalıdır ki, olumsuz beklentiler bedenimize gerçek zararlar verebilir. Ve sosyal medya sayesinde bu beklentiler hızla ve geniş kitlelere yayılabilir. Bu yüzden hem bireysel farkındalık geliştirmeli, hem de sağlık iletişiminin daha bilinçli ve dikkatli yapılmasını talep etmeliyiz. Bilinçli seçimlerle ve doğru iletişimle nosebo etkisinin yayılmasını durdurmak elimizde.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Jones TF, Craig AS, Hoy D, Gunter EW, Ashley DL, Barr DB, Brock JW, Schaffner W. Mass psychogenic illness attributed to toxic exposure at a high school. N Engl J Med. 2000 Jan 13;342(2):96-100. doi: 10.1056/NEJM200001133420206. PMID: 10631279.
- Colloca, L., and Benedetti, F. 2007. Nocebo hyperalgesia: How anxiety is turned into pain. Curr. Opin. Anaesthesiol. 20:435–9. doi: 10.1097/ACO.0b013e3282b972fb
- You can catch the ‘nocebo’ effect from family, friends – even social media. But what is it, actually? Kaynak site: Conversation. Yayınlanma tarihi: 20 Mayıs 2025. Bağlantı: You can catch the ‘nocebo’ effect from family, friends – even social media. But what is it, actually?
- Reeves RR, Ladner ME, Hart RH, Burke RS. Nocebo effects with antidepressant clinical drug trial placebos. Gen Hosp Psychiatry. 2007 May-Jun;29(3):275-7. doi: 10.1016/j.genhosppsych.2007.01.010. PMID: 17484949.
- Webster RK, Weinman J, Rubin GJ. A systematic review of factors that contribute to nocebo effects. Health Psychol. 2016 Dec;35(12):1334-1355. doi: 10.1037/hea0000416. Epub 2016 Sep 22. PMID: 27657801.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
