İnsanlar riskleri çoğu zaman yanlış değerlendirir. Uçaktan korkarken, istatistiksel olarak çok daha tehlikeli olan bisiklet sürmek onları bile korkutmaz. Tehlikeleri doğru değerlendirmek kolay değildir; ancak karar teorisinin sunduğu bazı araçlar bu konuda yardımcı olabilir. Bunlardan biri de mikromort birimidir.
Mikromort Nedir?
Küçük ama ölümcül riskleri karşılaştırmak ve anlatmak zordur. Oysa çoğumuz günlük hayatımızda tam da bu sorunla karşılaşırız. İdeal olarak, ölüm riskini ifade eden kullanışlı bir birime ihtiyaç duyarız. 1970’lerde Ronald Howard bu amaçla mikromort kavramını önerdi.
Mikromort, bir milyonda bir ölüm olasılığına karşılık gelir. Örneğin, genel anestezi altına girmenin (ameliyatın kendisi hariç) ölüm riski 100.000’de 1’dir. Bu da her 100.000 işlemin birinde ölüm beklendiği anlamına gelir. Mikromort cinsinden ifade edildiğinde bu risk işlem başına 10 mikromorttur.
Yaklaşık 1,4 sigara içmek veya yarım litre şarap içmek bir mikromorta karşılık gelir. Karşılaştırmak gerekirse, motosikletle on kilometre yol almak da bir mikromorttur. Trenle aynı riske ulaşmak için yaklaşık 9.656 kilometre yol kat etmek gerekir.
Veriler, belli bir etkinliğe katılan kaç kişinin öldüğüne bakılarak hesaplanır ve yaş, cinsiyet, coğrafya gibi değişkenlere göre farklılık gösterir. Belirli bir etkinlik sırasında hayatını kaybedenlerin oranına bakılarak genel bir ölüm riski tahmini yapılır.
Mikrolife Nedir?
Ancak matematikçi David Spiegelhalter, Howard’ın yaklaşımında bir eksiklik olduğunu fark etti. Mikromort yalnızca belirli bir eylemin ölümcül olma olasılığını gösterir ve dağa tırmanmak gibi tek seferlik etkinlikler için anlamlıdır. Ancak sürekli alışkanlıkların riskini ölçmede yetersiz kalır.
Örneğin, bir sigara içmek sadece 0.21 mikromorttur ve bu, 45 yaşında sabah yataktan kalkmaktan (altı mikromort) daha az riskli görünür. Fakat sigara uzun vadede vücuda zarar verirken, yataktan kalkmanın böyle bir etkisi yoktur. Burada uzun vadeli risk ölçülmez.
Bu nedenle Spiegelhalter, “mikrolife” kavramını tanıttı. Mikrolife, belirli bir etkinliğin yaşam süresini ne kadar kısalttığını ölçer. Bir mikrolife kaybetmek, yaşam beklentisini ortalama yarım saat azaltır. Örneğin, günde iki saat televizyon izlemek bir mikrolife kaybına yol açar.
Mikromort ve mikrolife arasındaki en önemli farklardan biri zamanla birikme durumudur. Örneğin, bisiklet yolculuğumuzu kazasız tamamladığımızda mikromort riskimiz o anda sıfıra iner. Ertesi gün yine aynı riskle başlarız. Mikrolife ise birikir. Bir sigara içip sonra bir tane daha içtiğimizde kaybettiğimiz yaşam süresi artar. Ayrıca zamanın geçmesi de doğal olarak ömrü kısaltır. Her gün 48 mikrolife kaybederiz.
Ancak mikrolife geri kazanılabilir. Örneğin, 20 dakikalık bir yürüyüş yaklaşık iki mikrolife kazandırarak yaşam beklentisini bir saat artırır. Meyve ve sebze ağırlıklı sağlıklı bir beslenme ise günlük dört mikrolife kazandırabilir.
Mikromort ve Mikrolife Bizim İçin Ne Anlama Gelir?
Önce farklı grupların yaşam beklentilerini karşılaştırmak gerekir. Örneğin, sigara içenlerin ve içmeyenlerin ortalama yaşam süreleri nasıl farklılık gösteriyor? Bu farkı, ortalama içilen sigara sayısına böldüğümüzde bir sigaranın yaşam süresini ortalama ne kadar kısalttığını yaklaşık olarak hesaplayabiliriz.
Elbette bu hesaplamalar kesin değildir. Yaşam beklentisindeki fark, kişinin yaşı, cinsiyeti, yaşadığı yer gibi birçok faktöre bağlıdır. Bu veriler toplanabilir, ama genel yaşam tarzı gibi etkenleri hesaba katmak karmaşıktır.
Ancak sigara konusunda, onlarca yıl süren ve çok sayıda insanı izleyen uzun vadeli çalışmalar yapılmıştır. Bu sayede sigaranın yaşam beklentisi üzerindeki etkisini diğer faktörlerden ayırmak daha mümkün hale gelmiştir. Bu araştırmalar, bir sigaranın ömrü başlangıçta hesaplanan 15 dakikadan biraz daha az kısalttığını ortaya koymaktadır.
Peki her sabah istatistikleri inceleyip ömrümüzü en çok nasıl uzatabileceğimizi mi hesaplamalıyız? Belki de amaç, mümkün olduğunca az mikromort içeren etkinlikler yapmak ve mikrolife kazandıran alışkanlıklar edinmek olmalı.
Mikromort ve mikrolife kavramları, riskleri daha iyi anlamaya yardımcı olabilir. Ancak bu ölçütlere fazlaca anlam yüklememek gerekir. Dünya karmaşık bir yer. Bir yürüyüş sırasında iki mikrolife kazanabilirsiniz, ama aynı zamanda şanssız bir şekilde bir arabanın çarpmasına da maruz kalabilirsiniz. Sonuçta, mikromort ve mikrolife bir eylemin tüm sonuçlarını değerlendirmek için fazla basit araçlardır.
Sonuç Olarak
Yine de istatistiklere bakmak, özellikle korkularımızın mantıklı olup olmadığını anlamak istediğimizde bir tür rahatlık sağlar. Örneğin, uçak korkunuz varsa uçmanın ne kadar az mikromort içerdiğini kendinize hatırlatın. Bu belki yardımcı olabilir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Veatch RM. Life and Death Decision Making, by Baruch A. Brody. Bioethics. 1989 Apr;3(2):147-51. doi: 10.1111/j.1467-8519.1989.tb00337.x. PMID: 11649246.
- Fry AM, Harrison A, Daigneault M. Micromorts–what is the risk? Br J Oral Maxillofac Surg. 2016 Feb;54(2):230-1. doi: 10.1016/j.bjoms.2015.11.023. Epub 2015 Dec 30. PMID: 26747014.
- The Creepy Calculus of Measuring Death Risk. Yayınlanma tarihi: 23 Mayıs 2025. Kaynak site: Scinetific American. Bağlantı: The Creepy Calculus of Measuring Death Risk
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
