Madeni paraların kenarları genelde tırtıklıdır. Bu tırtıklar, eski bir hileyi engellemek için ortaya çıktı. Günümüzde madeni paralar artık değerli metal içermese de kenar tırtıkları hâlâ birkaç önemli işlev görür.
Bildiğimiz ilk madeni paralar, yaklaşık MÖ 600’de Lidya Krallığı’nda basılmıştı ve oldukça basitti. Zamanla paralar gelişti. Özellikle Antik Yunan ve Roma’da karmaşık figürlerin işlendiği, standart şekillere sahip sikkeler ortaya çıktı. Ancak yine de bugün bildiğimiz o tırtıklı kenarlara sahip değillerdi.
Ancak zaman içinde bazı kişiler bu tasarımdan faydalanmanın bir yolunu buldu. Bu kişiler, paraların düzgün kenarlarından çok küçük miktarlar kazıyarak değerli metal parçalarını sessizce biriktirebiliyorlardı.
Buna rağmen hafiflemiş paraları piyasada tam değerinde harcamaya devam ediyorlardı. Bu küçük hile, zaman içinde “coin clipping” ya da “coin shaving” adlı bir uygulamaya dönüştü ve ekonomide gerçek bir sorun yaratacak kadar büyüdü. Flaman ressam Quentin Matsys imzalı resim durumu tasvir etmiş.
Resimdeki iki ana figür bir karı kocadır. Koca bir tefecidir; masada oturmuş, önündeki madeni para yığınını dikkatle tartmaktadır. Karısı sol yanında durur ve tüm dikkatini bu işleme vermiş görünür. Sahnenin içinde üçüncü bir kişi daha vardır.
Bu kişi, masanın üzerindeki aynada beliren bir yansıma olarak görünür. Çoğu yorum bu kişinin tefecinin bir anlaşma yapmak için gelen müşterisi olduğunu kabul eder. Bu sahne, 16. yüzyıl Hollanda’sının günlük yaşamından bir kesittir.
Madeni Paraların Kenarlarını Tırtıklı Yapmayı Kim Akıl Etti?
Bu sorunun cevabı sizi şaşırtabilir. Çünkü madeni paraların kenarındaki tırtıklı tasarımın ardındaki isim Isaac Newton’dur. Newton, 1642 ile 1726 yılları arasında yaşamış; fiziğin ve matematiğin temelini atan, hareket yasalarını tanımlayan ve optik alanında çığır açan keşifler yapan, tarihin en önemli bilim insanlarından biri olarak kabul edilmektedir.
Çoğu kişinin bilmediği şey ise, tüm bu bilimsel çalışmaların yanı sıra İngiltere’de Darphane Müdürü olarak görev yaptığıdır. Üstelik bu görevi ölümüne kadar sürdürmüştür.
Newton 1696’da göreve başladığında para sistemi ciddi bir kriz içindeydi. Tedavüldeki tüm paralar gümüş sikkelerden oluşuyordu ve bu sikkelerin en büyük sorunu, kenarlarından küçük parçaların kesilerek çalınmasıydı.
Ekonomik koşullar öylesine bozulmuştu ki, bir gümüş sikkenin para değeri, içindeki gümüşün değerinin altına düşmüştü. Bu nedenle insanlar sikkeleri eritip ham metal olarak satmaya başlamıştı. İngiliz parasına duyulan güven hızla azalmış, ülkede huzursuzluk artmıştı.
Newton, sahtecilik nedeniyle paraların ağırlık kaybettiğini, bu yolla birçok kişinin kolayca zengin olduğunu fark etmişti. Bu yüzden göreve gelir gelmez radikal bir adım attı. Tedavüldeki tüm gümüş sikkeleri toplattı, eritti ve yerlerine çok daha dayanıklı, taklit edilmesi zor yeni sikkeler bastırdı.
Ayrıca gümüş sikkelerin kenarlarından parça kesilerek yapılan hileyi engellemek için özel bir kenar tasarımı geliştirdi. Bugün birçok madeni paranın yan yüzeyinde gördüğümüz tırtıklı desen, Newton’un bu yeniliğinin bir mirasıdır.
Sonuç Olarak;
Zamanla teknolojiler değişti, sahtecilikle mücadele yöntemleri gelişti, hatta metal değerleri bile paraların üretim mantığını etkiledi. Yine de tırtıklı kenarlar, hem geleneksel bir tasarım mirası hem de pratik bir yardımcı olarak günlük yaşamda yerini korumayı sürdürüyor.
Peki Türkiye’de madeni paraların çoğu neden tırtıklı değil? Bunun temel nedeni, paraların değerli metal içermemesi ve sahteciliğe karşı daha farklı güvenlik teknolojilerinin kullanılmasıdır. Manyetik özellikler, çok katmanlı metaller ve karmaşık geometrik desenler Türkiye’deki madeni paralarda zaten standart olarak uygulanır.
Bu nedenle tırtıklı kenara ihtiyaç duyulmaz. Ayrıca Türkiye’deki madeni paralar farklı çap, kalınlık ve ağırlıklara sahip olduğu için dokunarak ayırt etmek zaten kolaydır; tırtıklı kenarlar bu açıdan ek bir avantaj sağlamaz.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Why Do Some Coins Have Notches (Reeding) On The Edge, While Others Don’t? Yayınlanma tarihi: 8 Temmuz 2o22; Bağlantı: https://www.scienceabc.com/
- Why Do Coins Have Ridges? Yayınlanma tarihi: 22 Haziran 2011; Bağlantı: https://www.mentalfloss.com
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
