Kontrol Yanılsaması: Dünya Neden Çalışmayan Düğmeler İle Dolu?

Hiç yaya geçidindeki düğmeye basıp gerçekten işe yarayıp yaramadığını merak ettiniz mi? Ya da asansördeki “kapıyı kapat” düğmesine basıp aslında hiçbir etkisi olmayacağından şüphelendiniz mi? Eğer cevabınız evetse yalnız değilsiniz. Dünya gerçekten de bu tür düğmelerle doludur. Bu tür düğmelere bazen “plasebo düğmeleri” denir. Normal düğmelere çok benzeseler de aslında yalnızca kontrol yanılsaması yaratırlar.

Asansörlerdeki kapa kapama düğmesinin gerçekten bir işe yarayıp yaramadığını merak ettiniz mi? Kendinizi kandırmanıza sebep olan bu gibi işlevsiz mekanizmalara plasebo düğmeleri denir ve bunlar her yerdedir.

Ailenizle birlikte favori futbol takımınızın şampiyonluk maçını izlemeye gidiyorsunuz. Babanız yine “uğurlu” formasını giymekte ısrar ediyor. Ona göre bu forma, takımın kazanması için gerekli. Özellikle bu formayla izlediği unutulmaz zaferleri hatırlıyor ancak kaybettikleri maçları göz ardı ediyor. Bu durum, kontrol yanılsamasının klasik bir örneğidir.

Kontrol yanılsaması çoğu zaman zararsızdır, hatta faydalıdır. Kendine güveni ve motivasyonu artırır. Bu nedenle psikolojide “pozitif yanılsama” olarak da bilinmektedir. Çünkü kişiye umut ve güven duygusu verir.

Ancak bu yanılsama her zaman olumlu sonuçlar doğurmaz. İnsanlar etkisiz yöntemlere gereğinden fazla güvenebilir ve daha mantıklı seçenekleri reddedebilir. Sonunda gerçekten rastlantısal olan sonuçlarda bile kendi paylarını abartarak hayal kırıklığı yaşarlar. Bu bilişsel önyargıyı tanımak, nedensizlikle nedenselliği karıştırdığımız durumları ayırt etmemize ve daha sağlıklı kararlar almamıza yardımcı olur.

Kontrol Yanılsaması Nedir?

Eğer kendinizi işlevsiz bir kapıyı kapatma düğmesine basarken bulursanız ve daha sonra kapılar kapanırsa bunun eyleminize bir yanıt olduğunu düşünürsünüz. Bu da davranışınızın pekiştirilmesini sağlar. Bu nedenle de gelecekte de düğmeye basmaya devam edersiniz.

Kontrol yanılsaması, olaylar üzerinde gerçekte sahip olmadığımız bir etkiye sahip olduğumuza inanmaktan gelir. Şansa bağlı durumlarda bile bir şekilde sonucu değiştirebileceğimizi düşünürüz. Böyle düşündüğümüzde rahatlarız, belirsizlikle başa çıkmak kolaylaşır ve kendimizi daha güvende hissederiz.

Olaylar üzerinde daha fazla etkiye sahip olduğumuzu sanmak, bizi kolay ama verimsiz çözümlere yönlendirir. Örneğin, sınavdan bir gece önce çalışmayı alışkanlık edinen bir öğrenci düşünün. Geçmişte bu yöntemle birkaç sınavı geçtiği için “son gece çalışmak işe yarıyor” diye inanır. Ancak yıl sonu sınavı daha kapsamlı ve zor olduğunda bu strateji sonuç vermez. Bu tür bir kontrol yanılsaması, öğrencinin gerçek riskleri görmesini engeller.

Kontrol yanılsaması ile ilgili bir sorun, bu düşünce biçiminin bazı batıl inançlı davranışlar veya ritüelleri de desteklemelisiniz. Bir takım taraftarıysanız ve tuttuğunuz takımın sizin her kırmızı tişört giydiğinizde kazandığını biliyorsanız, takımın galibiyeti ile giydiğiniz tişörtün rengini kolayca eşleştirebilirsiniz.

Kontrol yanılsaması bazı riskli alışkanlıkları körükler. Örneğin, kumar bağımlılığını besleyen başlıca etkenlerden biridir. İnsanlar büyük miktarda para kaybettikten sonra bile oynamayı sürdürür, çünkü kendilerinde özel bir yetenek veya bilgi olduğunu ve sonunda büyük bir kazanç elde edeceklerini düşünürler.

Klasik araştırmalar, erken dönemde yaşanan kısa bir kazanma serisinin—“acemi şansı” denen olgunun—kişinin şans oyunlarındaki kontrol algısını aşırı derecede şişirebildiğini ortaya koymuştur.

Kontrol Yanılsaması Neden Gerçekleşir?

“Kontrol yanılsaması” terimi, Harvardlı psikolog Ellen Langer tarafından ortaya atıldı. Langer, konuyla ilgili klasik çalışmasında altı farklı deney yaparak bu önyargının nerede ve nasıl ortaya çıktığını inceledi. Katılımcılar şansa dayalı oyunlar oynadı; örneğin kart kestiler veya piyangoya katıldılar.

“Illusion of control” terimi ilk kez 1970’lerde Harvard’lı psikolog Ellen Langer tarafından ortaya atıldı. Ondan önceki araştırmalar, insanların aslında var olmayan neden-sonuç ilişkileri gördüklerini ortaya koymuştu. Bu duruma genel olarak “nedensellik yanılsaması” deniyor

Sonuçlar ilginçti: İnsanların kazanma konusundaki güveni, gerçekte şanslarını etkilemeyen faktörlerden etkileniyordu. Kart oyununda rakipleri gergin ve güvensiz görünüyorsa daha fazla para basıyorlardı. Kendi seçtikleri piyango biletlerine daha yüksek değer biçiyorlardı. Piyangoyu düşündükçe kazanma olasılıklarının arttığına inanıyorlardı. Kısacası, pek çok şey kontrol yanılsamasını tetikleyebiliyordu.

Önceki araştırmalar, bir durum üzerinde kontrol hissinin o durumu nasıl deneyimlediğimizi büyük ölçüde etkilediğini gösteriyor. Bunun klasik bir örneği, 1971’de Glass ve arkadaşlarının yaptığı çalışmadır. Katılımcılara “farklı gürültü seviyelerinin basit görevlerdeki performans üzerindeki etkileri”nin inceleneceği söylendi ve onlardan rahatsız edici bir buzzer sesi eşliğinde metinleri düzeltmeleri istendi.

Katılımcıların bir kısmına, “Kontrol Hissi” (PC) grubuna, isterlerse sesi durdurabilecekleri bir düğme verildi (ancak düğmeyi kullanmamaları tercih edildiği söylendi). Diğer grup, “Kontrolsüz” (NPC) grubundakiler ise böyle bir seçeneğe sahip değildi ve 24 dakika boyunca sesi dinlemek zorundaydılar. Deney sırasında tüm katılımcıların stres seviyeleri deri iletkenliği ölçülerek takip edildi.

Sonuçlar çarpıcıydı: Herkes deneyin sonunda sese alışmıştı, ancak kontrolü olmayan grup (NPC) hem daha uzun süre hem de daha yoğun stres yaşamış ve metin düzeltmede daha az başarılı olmuştu. İlginç olan şu ki, kontrol grubundaki kimse düğmeye basmamıştı. Yani rahatsız edici bir durumda bile sesi durdurabileceklerini bilmek katılımcıları rahatlatmıştı.

Plasebo düğmelerinin hayatlarımız üzerinde bir olumlu etkisi vardır. Çünkü hissettirdikleri kontrol yanılsaması sayesinde, alternatifin hiçbir şey yapmamak olduğu durumlarda, yapacak bir şeyimiz olur. (Bu da insanların asansör çağrı düğmesine zaten yanıyorken neden bastıklarını açıklar).

Sonuç olarak

Kontrol yanılsamasından kaçınmak, karar verirken yalnızca içgüdülerimize bel bağlamamayı seçmekle başlar. Sadece içgüdülerimize güvenmek yerine dış kaynaklardan bilgi almak her zaman iyi bir fikirdir.

Örneğin, piyango bileti almayı düşünüyorsanız belirli bir numara seçtiğinizde kazanma ihtimalinizin daha yüksek olduğunu sanabilirsiniz. Ancak kısa bir internet araması, bazı oyunlarda gerçek kazanma olasılığının yaklaşık 14 milyonda bir olduğunu gösterir.

Kontrol yanılsamasını azaltmanın en etkili yollarından biri, insanlara kendi düşünme hatalarını fark ettirmektir. Araştırmalar, kişilerin bir olayın sonucunu kendi eylemleriyle ilişkilendirirken nasıl yanılsamalara kapıldıklarını göstererek, daha eleştirel düşünmeyi ve nedenselliği daha doğru değerlendirmeyi öğretebileceğimizi ortaya koyuyor.

Bu yaklaşım, bireylerin sadece içgüdülerine değil, somut verilere ve daha bilimsel yöntemlere dayalı kararlar almalarına yardımcı olur. Sonuçta, gerçek kontrolün sınırlarını anlamak, daha bilinçli ve etkili seçimler yapmanın anahtarıdır.

Kaynaklar ve ileri okumalar

Cowley, E., Briley, D. A., & Farrell, C. (2015). How do gamblers maintain an illusion of control? Journal of Business Research, 68(10), 2181-2188. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2015.03.018
Matute, H., Blanco, F., Yarritu, I., Díaz-Lago, M., Vadillo, M. A., & Barberia, I. (2015). Illusions of causality: How they bias our everyday thinking and how they could be reduced. Frontiers in Psychology, 6. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2015.00888
Fenton-O’Creevy, M., Nicholson, N., Soane, E., & Willman, P. (2003). Trading on illusions: Unrealistic perceptions of control and trading performance. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 76(1), 53-68. https://doi.org/10.1348/096317903321208880
Lopez-Gonzalez, H., Estévez, A., & Griffiths, M. D. (2017). Controlling the illusion of control: A grounded theory of sports betting advertising in the UK. International Gambling Studies, 18(1), 39-55. https://doi.org/10.1080/14459795.2017.1377747
Toneatto T. Cognitive psychopathology of problem gambling. Subst Use Misuse. 1999 Sep;34(11):1593-604. doi: 10.3109/10826089909039417. PMID: 10468110.
Illusion of control: Why the world is full of buttons that don’t work. Yayınlanma tarihi: 3 Temmuz 2018. Kaynak site: CNN. Bağlantı: Illusion of control: Why the world is full of buttons that don’t work