Foundation 2021 yılında yayınlanan Amerikan yapımı bir bilim kurgu dizisidir. Bu diziyi emsalleri arasında öne çıkaran şey ise, konusunu Isaac Asimov’un Vakıf serisinden almasıdır. Bu kitaplar inceledikleri konular açısından pek çok ilgi çekici kavramı topluma tanıtmıştır. Bunların başında da psikotarih ve matematiksel sosyoloji gelir.
Vakıf, Isaac Asimov’un on milyonlarca gezegeni kapsayan bir galaktik imparatorluğun çöküşünü konu alan, bilimkurgunun başyapıtlarından sayılan romanıdır. Ayrıca kitap, Asimov’un Vakıf üçlemesinin ilk kitabıdır. Kitapta Vakıf’ın kuruluşu ve ilk döneminde yaşadığı olaylar ele alınmaktadır. Bu üçlemenin bu kadar beğenilmesindeki ana nedenlerden birisi konusunu tartışmalı ama büyüleyici bir akademik teoriden almasıdır. Bu teoriye matematiksel sosyoloji denir.
Matematiksel Sosyoloji Nedir?
Tüm bilim kurgu yazarları gibi Asimov da kurgusal evrenini inşa ederken gerçek dünyadan ilham aldı. Asimov, Vakıf üzerinde ilk çalışmaya başladığında, sosyolojik bir teorinin akademik dünyada ilgi gördüğünü öğrendi. Bahsedilen konu matematiksel sosyoloji idi.
Matematiksel sosyoloji, sosyolojik bir teoriyi kesin bir şekilde formüle etmek için matematiğin kullanılması anlamına gelir. Hem sosyolojik araştırmalarda matematiğin kullanımıyla hem de matematik ile toplum arasında var olan ilişkilerin araştırılmasıyla ilgilenen disiplinler arası bir araştırma alanıdır. Matematiksel sosyoloji, sosyolojik bir teoriyi alır ve onu matematiksel terimlerle ifade eder.
Matematiksel sosyoloji, toplumsal yapıları, davranışları ve etkileşimleri matematiksel modellemelerle açıklamayı hedefler. Doğrusal cebir, grafik teorisi, oyun teorisi ve olasılık gibi araçlar, toplumun farklı düzeyleri arasındaki güç, nüfuz ve dostluk ilişkilerini analiz etmek için kullanılır. Bu yaklaşım, sosyal bilimlerdeki karmaşık konuların daha iyi anlaşılmasına ve tahmin edilmesine yardımcı olur.
Ortaya çıkan modeller sosyologlara “yerel” etkileşimlerin “küresel” etkileşimlerle nasıl ilişkili olduğu konusunda fikir verir. Disiplinin kökeni 1940’ların başında, yani Asimov’un Vakıf’ın ilk bölümünü yayınladığı sıralarda ortaya çıkmıştır. Kurucu babaları teorik fizikçi Nicolas Rashevsky ve matematiksel sosyolog Anatol Rapoport’dur.
Genel sosyolojiyle karşılaştırıldığında küçük bir alt alan olmasına rağmen matematiksel sosyoloji, 21. yüzyılda da gelişmeye devam etti. Sonrasında da sosyologların çevrelerini daha iyi anlamaları için güvenilir bir yöntem haline geldi.
Asimov ve Psikotarihin Temelleri
Vakıf’ta konu esas olarak tek bir kişinin etrafında döner. Bu kişi bir matematik profesörü ve psikotarih üzerine araştırmalar yapan bir bilim insanı olan Hari Seldon’dır. Hari Seldon, milyonlarca gezegene dağılmış Galaktik İmparatorluk’un çökeceğini ve ardından da otuz bin yıl sürecek bir barbarlık çağının ortaya çıkacağını hesap ettiğinde hikâye başlar.
Seldon’un son araştırması, içinde yaşadığı toplumun yok olacağını öngördüğünde, kaderi değiştirmek için bin yılı kapsayan bir plan yapar. Dizi de bu planın uygulanması öne çıksa da kitaplar okuyuculara psikotarihin gerçekte nasıl çalıştığını öğretmekle ilgilidir.
Tarihçiler, belli bir zaman dilimini veya bir olayı anlamak için dönemlere, çağlara ve konulara odaklanırlar. Anlam arayışında esas alınan yazılı belgeler, sözlü kaynaklar, arkeolojik buluntular olur. Ancak psikotarih bundan farklıdır. Psikotarih, tarihsel olayların arkasındaki psikolojik nedenleri ve etkileri araştırır. Tarihsel figürlerin psikolojik profillerini analiz eder.
Psikotarihin ilk ve en önemli fikri, bireylerin eylemlerini, şansa ve özgür iradeye tabi oldukları sürece tahmin etmenin zor olduğu ancak sürü psikolojisi ve kitle histerisi tarafından yönlendirilen grupların eylemlerini ölçmenin daha kolay olduğu biçimindedir.
Asimov romanlarında bunu gaz parçacıklarının incelenmesine benzetir. Isaac Asimov bir kimyagerdi. Kimyanın büyük bir kısmı da atomların ve moleküllerin kolektif davranışlar oluşturmak için nasıl bir araya geldiğini anlamaktır. Isaac Asimov da aynı şeyi insanlar için yapacak bir bilimin olabileceği fikrine sahipti.
Ancak psikotarihin işe yaraması için bir şart vardı. Bu da incelenen nüfusun herhangi bir tahminden habersiz kalması gerektiğidir. Çünkü gelecekteki olaylara ilişkin bilgi onların davranışlarını ve dolayısıyla tarihin gidişatını değiştirmesine neden olacaktır. Bu aslında kitapta ele alınan temelini oluşturur. Çünkü Seldon ve öğrencileri, çalışmalarını dünyanın geri kalanından bir sır olarak saklamaya çalışmak zorundadır.
Matematiksel sosyolojiden kliodinamiğe
Asimov‘un akademik dünyadaki trendlerden ilham alması gibi, Vakıf serisi de geleceğin disiplinlerine ilham kaynağı oldu. Yazarın 1992’deki ölümünden kısa bir süre sonra, matematik meraklısı antropolog Peter Turchin, günümüzde “kliodinamik” olarak adlandırılan şeyi geliştirdi. Kliodinamik, mevcut davranışlara bakmak yerine, uzak geçmişteki kalıpları bulmak için matematiksel modelleri kullanır. Bu modeller daha sonra geleceği tahmin etmek için kullanılacaktır.
Matematiksel sosyolojinin grup psikolojisi ile ilgilendiği yerde, kliodinamik aynı zamanda sosyal ve ekonomik gelişmelere de bakar. Yalnızca tek tek ülkeler arasında değil, tüm dünyada tutarlı olan azalan üretkenliğin, düşen ücretlerin ve orantısız doğum oranlarının döngüsel kalıplarını bulur. Farklılıkları ne olursa olsun, matematiksel sosyolojinin, kliodinamiğin ve psikotarihin temelindeki şey aynıdır. Geleceğin izlerini matematik yardımı ile geçmişte ve günümüzde bulmak olasıdır.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Isaac Asimov’s “Foundation”: Predicting the future with mathematical sociology. Yayınlanma tarihi: 18 Kasım 2021. Kaynak site: Big Think: Bağlantı: Isaac Asimov’s “Foundation”: Predicting the future with mathematical sociology
- A mathematician explains what Foundation gets right about predicting the future. Yayınlanma tarihi: 13 Kasım 2021. Bağlantı: A mathematician explains what Foundation gets right about predicting the future
- Mathematicians Predict the Future With Data From the Past. Yayınlanma tarihi: 10 Nisan 2013. Kaynak site: Wired. Bağlantı: Mathematicians Predict the Future With Data From the Past
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
