Çok az bilim insanı bilgisayar oyunlarına, belgesellere ve romanlara konu olmuştur. Çok az bilim insanı çalışmaları ile milyonlarca insanın yiyeceğe erişimini arttırarak hayatını kurtarmıştır. Ve aynı zamanda da milyonlarcanın ölümüne neden olmuştur. Fritz Haber birçok bilim insanına göre 20. yüzyılın en büyük buluşunu yaptı. Ancak tarihe “kimyasal silahların babası” olarak geçti.
İnsanları ve buluşları genellikle iyi yada kötü, etik ya da etik değil biçiminde sınıflandırma eğilimi gösteririz. Ancak Fritz Haber, işlerin her zaman siyah beyaz olmadığını ve gerçekliğin uygunsuz bir şekilde karmaşık olduğunu hatırlatıyor.
Fritz Haber ve Azot Gazı
Fritz Haber, 1868 yılında Almanya’da Yahudi bir tüccarının oğlu olarak dünyaya geldi. Kendi mesleğini sürdürmesi için ısrar eden babasına karşı koyan Haber kimya okudu. 30 yaşında Karlsruhe Üniversitesi’nde profesör oldu. Haber, bilimsel çalışmalarında amonyak sentezine yoğunlaştı.
20. yüzyılın başında insanlık inanılmaz bir kıtlık ile karşı karşıya kaldı. Konuyla ilgili bir kimyager, William Crookes, 1898’de “azotlu gübre eksikliği nedeniyle milyonlarca insanın açlıktan öleceğini” öngörmüştü. Bu esnada Fritz Haber’in aklına Dünya’nın artan nüfusunu beslemeye yardımcı olacak bir çözüm geldi.
Periyodik tabloda 5A grubunun birinci kutusunda Azot gazı vardır. Azot aslında, serbest halde iken iki atomlu moleküllerden oluşan ve çoğu kimyasal tepkimeye kayıtsız kalan kendi halinde bir gazdır. Ancak bileşiklerde azot gazı, yaşamımız için büyük önem taşır. Bunun nedeni, besinlerimizin, hatta bedenimizin önemli kesimini oluşturan proteinlerin, azotlu bileşikler olmasıdır.
Endüstriyel biçimde protein üretimi, nitrik asit elde edilmesi ya da azotlu gübre yapımı için amonyak kullanılır. En bol ve ucuz azot havadadır. Ama onu serbestliğinden koparıp amonyak içinde bağlı hale getirmek hiç kolay değildir.
Azot Gazı İle İnsanları Beslemek
1909 yılında Fritz Haber, havadaki azotu amonyağa dönüştürmeyi başaran bir düzenek hazırladı. Patent hakları, BASF (Badische Soda und Anilin Fabrik) şirketi tarafından satın alındı. Carl Bosch, Haber’in çalışmasında kullandığı osmiyum veya uranyum katalizörlerini daha ucuz manyetit ve alüminyum oksitlerle değiştirdi. Bu sayede bu keşif endüstriyel ölçekte uygulanır hale geldi.
Haber-Bosch süreci, günümüzde de endüstrinin en büyük dayanağı olmaya devam ediyor. Bu buluştan dolayı Fritz Haber 1918 yılında, C. Bosch ise 1931 yılında Nobel Ödülü aldı. Bu sayede amonyak üretimi çok kolaylaştı ve ucuzladı. Gübre yediğimiz tarımsal ürünlere dahil edildiğinden, her insan vücudundaki temel nitrojenin tahmini % 40’ı Haber-Bosch sürecinden gelmektedir.
Yaptığı keşif Fritz Haber’i zengin bir adam haline de getirdi. Terfi aldı ve Berlin’deki Kaiser Wilhelm Fiziksel Kimya Enstitüsü’nün kurucu direktörü oldu. Ayrıca Max Planck, Max Born ve Albert Einstein da dahil olmak üzere zamanının önde gelen bilim insanlarından bazılarıyla da arkadaş oldu.
Fritz Haber’i Meslektaşları Neden Dışladı?
Bunu anlamak için Birinci Dünya Savaşı’nda yaşananlara bakmak gerekiyor. Savaş patlak verdiğinde Fritz Haber, orduda görev yapmak için gönüllü oldu. Savaşı kınayan pasifist Einstein’ın aksine Haber bir vatanseverdi. Uzmanlığını ülkesine yardım etmek için kullanmakta da kararlıydı.
Sonucunda Haber-Bosch süreci, I. Dünya Savaşı sırasında Alman Ordusu için nitrojen bazlı patlayıcılar üretmek için de önem taşıyordu. 1913 yılında BASF şirketi amonyak üretimine başlamasaydı, savaş bir kaç ayda biterdi, ya da Almanya savaşa girmeyi asla göze alamazdı.
Amonyak üreten fabrikalar pamuk barutu, dinamit, TNT gibi patlayıcıların üretimi için gerekli nitrik asidi üreterek cephane kıtlığının önüne geçtiler. Tüm bu süreç Haber tarafından yapılan lobi sonucunda mümkün olacaktı.
Sadece bu kadarla da kalmayacaktı. Fritz Haber, kurucusu olduğu enstitünün bir bölümünü bir kimyasal silah laboratuvarına dönüştürdü ve klor gazına odaklandı.
22 Nisan 1915’te Belçika’nın Ypern şehrinin yakınlarında Almanlar, Fransızlara karşı ilk kez kimyasal silah kullandı. Alman birlikleri 5 binden fazla gaz tüpünden 168 ton kloru havaya saldı. Havadan daha ağır olan klor gazı düşman siperlerine çöktü. Ciğerlerine klor gazı dolan askerleri korkunç bir ölüm bekliyordu.
Fritz Haber ve Karısı Clara Immerwahr
Fritz Haber iki kez evlendi ve üç çocuk babası oldu. İlk eşi Clara Immerwahr idi. Clara Immerwahr, Yahudi bir kimyacı idi. 1900 yılında Breslau Üniversitesi’nden, ilk doktora yapan kadın olarak mezun olmuştu. Sonrasında da Fritz Haber ile evlenmişti.
1902 yılında oğulları dünyaya geldikten sonra yaşantısını bir kimyagerlikten ev kadınlığına dönüştürmek zorunda kalmıştı. Immerwahr Haber’in kimyasal silahlarla ilgili çalışmalarına şiddetle karşı çıktı.
Fritz Haber orduda terfi aldıktan bir hafta sonra Berlin’deki evine döndü. 1 Mayıs’ta evinde bir akşam yemeği verdi ve ardından uyku hapını alarak yatağına uzandı. Fakat o gece, karısı Clara silahını aldı; bahçeye çıkarak göğsüne bir kez ateş etti ve yaşamını sonlandırdı.
Silah sesiyle irkilen 12 yaşındaki oğulları Hermann, bahçeye koştuğunda annesinin cansız bedeniyle karşılaştı. Eşini kaybettiği gecenin sabahında Fritz Haber ise, bu olayın ertesi günü oğlunu geride bırakıp kimyasal silahların kullanımını yerinde görmek için cepheye gitti.
Kimi yorumcular, Clara’nın kocası Fritz Haber’in kimyasal silahlara olan saplantısı nedeniyle intihar ettiğini ileri sürdüler. Clara’nın intiharından sonra Haber, savaşın geri kalanını enstitüsünü yöneterek, kimyasal silahlar, gaz maskeleri ve böcek ilaçları üzerinde araştırmalar yaparak geçirdi. İki yıl sonra, 1917’de ikinci eşi Charlotte Nathan ile evlendi.
Günümüzde bilimin sadece barışçıl amaçlar için kullanılmasını savunan, Clara Immerwahr anısına, 1991 yılından beri IPPNW Almanya tarafından Clara Immerwahr Ödülü veriliyor. 2014 yapımı bir filmde de Clara Immerwahr’in hayatı beyaz perdeye yansıdı.
Fritz Haber Yaptıklarının Kötü Olduğuna Asla İnanmadı
Birinci Dünya Savaşı sırasında kimyasal silahlar nedeniyle 100 bin civarında asker yaşamını yitirdi. Almanya teslim olduğunda, Fritz Haber darmadağın hissetti. Almanya’nın savaş borçlarının ödenmesine katkıda bulunmak için deniz suyundan altın elde etme araştırmalarına girişse de, çalışması başarısızlıkla sonuçlandı.
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra, Müttefikler Fritz Haber’i bir savaş suçlusu ilan etti. Bunun üzerine Fritz Haber İsviçre’ye kaçtı. Ancak ilerleyen süreçte adı, savaş suçlusu listesinden çıkarıldı. Bu nedenle, bir savaş kahramanı olarak Berlin’e döndü. Müttefiklerin bilmediği şey, savaş sonrası dönemde Versay Antlaşması’na karşı çıkan Haber’in gizlice zehirli gaz araştırmalarına devam ettiğiydi.
Hitler 1933 yılında iktidara geldi. İlk icraatlarından biri Fritz Haber tarafından kurulmuş olan Kaiser-Wilhelm Enstitüsü’ndeki Yahudileri işten çıkarmak oldu.
Haber İngiltere’ye kaçmak zorunda kalır. Yani geliştirdiği kimyasal silahlarla on binlercesinin ölümüne neden olduğu insanların ülkesine. Doğal olarak pek sıcak karşılanmadı. Devamında İsviçre’ye gitti ve 1934 yılında büyük bir psikolojik çöküntü içinde orada öldü.
Birinci Dünya Savaşı’ndan hemen sonra Haber’in enstitüsü siyanür bazlı bir böcek ilacı geliştirdi. Zor algılanabilen bir kokusu vardı, bu yüzden insanları tehlikeye karşı uyarmak için kötü kokulu bir kimyasalla karıştırdılar. Ortaya çıkan gaza Zyklon B adı verildi.
Haber’in ölümünden on yıl sonra, Naziler kimyagerlerden kötü kokulu bileşeni kaldırmalarını istedi ve Haber’in enstitüsünde geliştirilen bu kimyasal toplama kamplarında kullanıldı.
İşin ilginç tarafı Fritz Haber yaptığının kötü olduğuna hiçbir zaman inanmamıştı. Ayrıca göz atmak isterseniz: İkinci Dünya Savaşının En Garip Projesi Bir Güneş Silahı İdi
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- The Lifesavers of Science; Yayınlanma tarihi: 20 Kasım 2020; Bağlantı: https://www.bbvaopenmind.com
- The Man Who Killed Millions and Saved Billions; Yayınlanma tarihi: 22 Temmuz 2022; Bağlantı: https://www.youtube.com/watch?v=EvknN89JoWo
- Fritz Haber, Nobel Prize Winner And Father Of Chemical Warfare. Yayınlanma tarihi: 30 Mart 2018; Bağlantı: https://allthatsinteresting.com/fritz-haber
Matematiksel
