Tarihte tek bir ilacın ne kadar etkili olduğunu tam olarak ölçmek kolay değildir. Yine de bazı ilaçların yaşamlarımızı derinden etkilediğini, üstelik çoğu zaman bunu beklenmedik yollarla yaptığını söylemek mümkündür.
Bu ilaçlar insan sağlığına büyük katkılar sağlamıştır. Ancak genellikle bu faydaların yanında bazı ciddi sorunları da beraberinde getirmiştir. Bu etkiler sadece tıbbi alanla sınırlı kalmamış, toplumları, ekonomileri ve yasal düzenlemeleri de etkilemiştir. Şimdi dünyayı değiştiren beş ilaca ve beraberinde getirdikleri sorunlara bakalım.
1. Anestezi
1700’lerin sonlarına doğru, İngiliz kimyager Joseph Priestley “phlogisticated nitrous air” adını verdiği bir gaz üretti. Bugün bunun nitröz oksit olduğunu biliyoruz. Bir başka İngiliz kimyager olan Humphry Davy, bu gazın ameliyat sırasında ağrıyı hafifletmek için kullanılabileceğini düşündü. Ancak gaz, o dönemde tıbbi amaçlardan çok eğlence için kullanılmaya başlandı.
1834 yılında bir başka dönüm noktası gerçekleşti.. Fransız kimyager Jean-Baptiste Dumas, yeni bir gaza kloroform adını verdi. İskoç doktor James Young Simpson, bu gazı 1847’de doğum sırasında ağrıyı azaltmak için kullandı.
Bunun ardından anestezi cerrahide daha yaygın biçimde kullanılmaya başladı ve hastaların iyileşme oranları ciddi biçimde arttı. Anesteziden önce, ameliyat geçiren hastalar genellikle ağrının yarattığı şok nedeniyle hayatını kaybediyordu.
Ancak bilinç kaybına neden olabilen her ilaç gibi, bu tür maddeler de ciddi riskler taşır. Modern anestezikler hâlâ tehlikelidir, çünkü sinir sistemini baskılama riski vardır. Bu tarihsel gelişmeler, dünyayı değiştiren ilaçlar arasında anestezinin yerini açıkça ortaya koyar.
2. Penisilin
1928 yılında İskoç hekim Alexander Fleming’in başına gelenler, tesadüfi ilaç keşiflerinin en bilinen örneklerinden biridir. Fleming, tatil için laboratuvarından ayrıldığında, masasında streptokok bakterisi içeren kültürler bırakmıştı. Döndüğünde, bu kapların bazılarında havadan bulaşmış penicillium mantarının bakterilerin çoğalmasını engellediğini fark etti.
Bu gözlem, ileride dünyayı değiştiren ilaçlar arasında sayılacak olan penisilinin doğuşuna zemin hazırladı. Avustralyalı patolog Howard Florey ve ekibi, penisilini laboratuvar ortamında kararlı hale getirdi ve insan deneylerini başlattı. Amerikan desteğiyle penisilin endüstriyel ölçekte üretildi ve II. Dünya Savaşı’nın seyrini değiştirdi.
Penisilin ve ondan türetilen antibiyotikler, bir zamanlar milyonlarca insanın ölümüne neden olan enfeksiyonlara karşı en etkili tedavi araçları haline geldi. Ancak bu ilaçların yaygın kullanımı, zamanla antibiyotik direncine sahip bakteri türlerinin ortaya çıkmasına yol açtı.
3. Nitrogliserin
1847 yılında icat edilen nitrogliserin, bir dönem dünyanın en güçlü patlayıcısı olarak barutu tahtından indirdi. Ancak bu madde yalnızca sanayi ve mühendislik alanında değil, tıpta da önemli bir dönüm noktası oldu. Nitrogliserin, kalp hastalığına bağlı göğüs ağrısı olarak bilinen anjina için kullanılan ilk modern ilaçtı.
Patlayıcı üretiminde çalışan işçilerin sık sık baş ağrısı yaşadığı ve yüzlerinin kızardığı fark edildi. Bunun nedeni, nitrogliserinin damarları genişleten bir vazodilatör olmasıydı. Londralı hekim William Murrell, nitrogliserini önce kendi üzerinde denedi, ardından anjina hastalarına uyguladı. Hastalar, neredeyse anında rahatlama yaşadı.
Bu gelişme, anjina hastası milyonlarca insanın daha normal ve hareketli bir yaşam sürmesini sağladı. Ayrıca tansiyon düşürücü ilaçlar, beta blokerler ve statinler gibi kardiyovasküler ilaçların geliştirilmesine de zemin hazırladı. Bu ilaçlar, yaşam süresini uzatarak Batı ülkelerinde ortalama ömrün artmasına büyük katkı sağladı.
Ancak yaşam süresi uzadıkça, kansere ve diğer bulaşıcı olmayan hastalıklara bağlı ölümlerin oranı da arttı. Bu nedenle nitrogliserin, dünyayı değiştiren ilaçlar arasında yerini yalnızca kalp hastalıklarını değil, toplumların sağlık profillerini de dönüştürerek aldı.
4. Doğum Kontrol Hapı
1951 yılında Amerikalı doğum kontrol savunucusu Margaret Sanger, araştırmacı Gregory Pincus’tan etkili bir hormonal doğum kontrol yöntemi geliştirmesini istedi. Bu çalışma, varlıklı bir bağışçı olan Katharine McCormick tarafından finanse edildi.
Pincus, progesteron hormonunun yumurtlamayı durdurduğunu keşfetti. Bu bilgiden yola çıkarak deneme amaçlı ilk doğum kontrol hapını geliştirdi. Klinik deneyler, özellikle Porto Riko’daki savunmasız kadınlar üzerinde yürütüldü. Bu süreçte, bilgilendirilmiş onam ve yan etkilerle ilgili ciddi etik kaygılar gündeme geldi.
Yeni ilaç, 1960 yılında GD Searle & Co tarafından Enovid adıyla piyasaya sürüldü. ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) ilaca onay verdi. Çünkü gebelik riski, kan pıhtısı ve inme gibi yan etkilerden daha büyük bir tehdit olarak değerlendiriliyordu.
Ancak, bu ilacın ciddi yan etkilerle ilişkili olduğu ancak on yıl sonra ortaya çıktı. 1970 yılında ABD hükümeti tarafından yürütülen bir soruşturmanın ardından, hapın içerdiği hormon seviyeleri ciddi biçimde azaltıldı. Bu sürecin bir diğer sonucu da, günümüzde tüm reçeteli ilaç kutularının içinde bulunan hasta bilgilendirme formlarının zorunlu hale gelmesiydi.
Doğum kontrol hapı, dünyayı değiştiren ilaçlar arasında yer aldı. Kadınların iş gücüne daha fazla katılmasıyla aileler küçüldü. Bu da küresel ölçekte demografik değişimleri tetikledi. Ancak bu ilaç, tıbbın kadın bedeni üzerinde nasıl deneyler yürüttüğü sorusunu da hâlâ tartışmaya açık bırakıyor.
5. Diazepam
1955 yılında sinir sistemi üzerinde yatıştırıcı etkisi olan ilk benzodiazepin ilaç şirketi Hoffmann-La Roche tarafından Librium adıyla piyasaya sürüldü. Bu ilaç ve benzerleri, anksiyete için bir “tedavi” olarak sunulmadı. Amaçları, insanların psikoterapiye daha rahat katılım göstermelerine yardımcı olmaktı.
Amerikalı kimyager Leo Sternbach ve araştırma ekibi, 1959’da Librium’un kimyasal yapısını değiştirerek çok daha güçlü bir ilaç elde etti. Bu yeni ilaç, 1963’ten itibaren Valium idi. Bu ilaçlar, stres ve kaygının ilaçla yönetilmesi fikrini yaygınlaştıran bir kültürün oluşmasına katkı sağladı.
Valium, modern antidepresanların önünü açtı. Yeni kuşak ilaçlar, aşırı doz riskini azaltmakla kalmadı, yan etkileri de daha hafifti. İlk SSRI (selektif serotonin geri alım inhibitörü) olan fluoksetin, 1987 yılında Prozac adıyla piyasaya çıktı ve psikiyatrik tedavide yeni bir dönemi başlattı. Sonuç olarak Diazepam de dünyayı farklı bir biçimde değiştiren bir ilaç olarak tarihe geçti.
Kaynak ve ileri okumalar:
- 5 drugs that changed the world (and what went wrong). Yayınlanma tarihi: 17 Ağustos 2022. Bağlantı: Five drugs that changed the world (and what went wrong)
- West JB. Humphry Davy, nitrous oxide, the Pneumatic Institution, and the Royal Institution. Am J Physiol Lung Cell Mol Physiol. 2014 Nov 1;307(9):L661-7. doi: 10.1152/ajplung.00206.2014. Epub 2014 Aug 29. PMID: 25172910.
- Marsh N, Marsh A. A short history of nitroglycerine and nitric oxide in pharmacology and physiology. Clin Exp Pharmacol Physiol. 2000 Apr;27(4):313-9. doi: 10.1046/j.1440-1681.2000.03240.x. PMID: 10779131.
- Saha, Poulomi. (2021). On Not Being Born: Contraceptive Experiments in the Era of Demopower. Signs: Journal of Women in Culture and Society. 47. 167-189. 10.1086/715419.
- Herrmann M, Xu P, Liu A. Rapid Ascending Sensorimotor Paralysis, Hearing Loss, and Fatal Arrhythmia in a Multimorbid Patient due to an Accidental Overdose of Fluoxetine. Case Rep Neurol Med. 2017;2017:5415243. doi: 10.1155/2017/5415243. Epub 2017 Oct 16. PMID: 29123931; PMCID: PMC5662796.
Matematiksel
