1997 yılında Kaptan Charles Moore, Hawaii’den Kaliforniya’ya doğru yelken açarken okyanusun ortasında beklenmedik bir manzarayla karşılaştı. Denizin yüzeyinde, giderek artan miktarda plastik atıkların oluşturduğu devasa bir alan keşfetti. Bu keşif, bugün “7. kıta” ya da daha yaygın adıyla Büyük Pasifik Çöp Alanı olarak bilinen kirlilik bölgesinin fark edilmesini sağladı.
O günden bu yana medya bu alanı genellikle “yüzen bir plastik ada” olarak tanıttı. Ancak gerçekte, ne üzerine basabileceğiniz bir yüzey var ne de bu alan uzaydan görülebiliyor. Hatta onun tam olarak neye benzediğini gösteren net bir görsel bile yok. Çünkü bu plastik yığını sabit bir kütle değil—sürekli hareket ediyor. Uydular, dronlar ve Google Earth gibi araçlar, bu dağınık ve akışkan yapının genel görünümünü yakalamakta yetersiz kalıyor.
Büyük Pasifik Çöp Alanını Nasıl Keşfettik?
Kaliforniyalı denizci, çevreci ve araştırmacı Charles Moore, 1997 yılında katıldığı bir yelken yarışından dönerken rotasını değiştirip Pasifik Okyanusu’nda keşif amaçlı kısa bir tur atmak istedi. Az rüzgâr alan ve bu yüzden denizcilerin pek tercih etmediği bir bölgeye ulaştığında karşılaştığı manzara onu şoke etti. Moore, dünyadaki beş büyük çöp yığınından en büyüğünü, Büyük Pasifik Çöp Alanı’nı keşfetmişti.
O bölgeden kurtulması tam yedi gün sürdü. Her yanı plastik atıklarla çevriliydi. Ama bu alan, gözümüzde canlandırdığımız klasik bir çöp dağı değildi. Bu yüzden Büyük Pasifik Çöp Alanı’nı zihninizde, farklı boyutlarda plastik parçalarının sürüklendiği bir plastik çorbası gibi düşünmek daha doğru olur.
Sorun sadece yapısı değil, boyutu da ürkütücüydü. Yaklaşık 1,6 milyon kilometrekarelik bir alana yayılmıştı ve bu bölgede toplamda 79 bin ton plastik yüzüyordu. Peki, karalardan bu kadar uzakta, insanların yaşamadığı bu noktaya bunca çöp nasıl ulaştı?
Büyük Pasifik Çöp Alanı Nasıl Oluştu?
Yüksek basınç sistemleri, atmosferde rüzgâr hareketlerini yönlendirir ve bu hava akımları okyanuslarda dev girdap biçimli akıntılar oluşturur. Dünya genelinde beş büyük okyanus girdabı vardır: Kuzey ve Güney Pasifik, Kuzey ve Güney Atlantik ve Hint Okyanusu’ndaki tropik altı girdaplar.
Bu girdaplar, okyanus yüzeyindeki suların yaklaşık %40’ını içine hapseder. Karadan denize ulaşan plastik atıklar bir kez bu girdaplara kapıldığında, akıntılarla birlikte girdabın merkezine doğru sürüklenir. Bu nedenle, okyanuslardaki plastik kirliliğinin büyük kısmı bu dairesel akıntı sistemlerinin içinde toplanır.
Büyük Pasifik Çöp Alanı’nın keşfi, binlerce insanın dikkatini bu soruna çekti. Bu farkındalık, okyanuslardaki plastik kirliliğini azaltmaya yönelik birçok girişimin doğmasına yol açtı. Çünkü bu plastikler yalnızca deniz kuşları, balıklar ve deniz memelileri için değil, dolaylı olarak insanlar için de ciddi bir tehdit oluşturuyor.
Ancak ne yazık ki bu kirlilikten geleneksel yöntemlerle kurtulmak mümkün değil. Çünkü ortada sanıldığı gibi yoğun, tek parça hâlinde bir çöp adası yok. Asıl tehlike, gözle görünmeyen yerde: denizin altında.
Organik atıklar—örneğin kâğıt ya da meyve kabukları—doğada kısa sürede parçalanır. Ama plastik, yapısı gereği doğaya karşı çok daha dirençlidir. Bu da çözüm sürecini zorlaştırır. Yapılan bir çalışmaya göre, Büyük Pasifik Çöp Alanı’nda 79.000 ton ağırlığında, toplam 1,8 trilyon plastik parça yüzüyor. Bu parçaların %52’sini ise balıkçılık malzemeleri oluşturuyor: özellikle eski ağlar, halatlar ve ipler.
Plastik Neden Doğada Çözülemiyor?
Plastiğin hammaddesi, milyonlarca yıl önce yaşamış organizmaların çürümesiyle oluşan petroldür. Petrol, zamanında bu canlıların hücrelerinde biriken lipitlerden oluşur. Bu yüzden ilk bakışta, plastiğin de doğada çözünebilir olması beklenebilir.
Ancak asıl sorun, plastiğin üretim şeklindedir. Doğal polimerler—örneğin proteinler—“peptit bağı” adı verilen kimyasal bağlarla oluşur. Plastiklerde ise karbon-karbon bağları kullanılır. Bu bağlar doğadaki peptit bağlarına göre çok daha güçlüdür. Bu yüzden plastik son derece dayanıklıdır—ve doğadan temizlenmesi de bir o kadar zordur.
Doğada organik maddeleri parçalayan mikroorganizmalar, milyarlarca yıl boyunca belirli bağ türlerine saldıracak şekilde evrimleşmiştir. Ancak plastiklerde karşılarına çıkan bu yeni ve dayanıklı bağları parçalayabilen çok az sayıda organizma vardır.
Bu noktada çevreciler haklı bir soruyu gündeme getirir. Plastik üreticileri neden karbon-karbon bağları yerine doğada kolay çözünebilen peptit bağlarını tercih etmiyor? Böylece plastik, doğaya karıştığında kolayca bozulabilir.
Ne yazık ki bu çözümün başka bir sorunu var: Peptit bağı kullanan plastikler çok daha dayanıksız olur. Raf ömürleri kısalır, kullanıldıkları ürünler hızla bozulur. Yani doğayla uyumlu plastik üretmek mümkün, ama bu kez de ürünler günlük kullanımda işlevini yitirir.
Peki Ama Ne Yapmalı?
Bugün birçok kurum ve girişim, okyanusları plastikten arındırmak için çaba harcıyor. Ancak asıl sorun, kirliliğin kaynağının hâlâ azalmıyor oluşu. Bu yüzden sorumluluk sadece temizlik çalışmalarına değil, hepimizin günlük yaşamda alacağı bireysel önlemlere de bağlı.
Biraz dikkatli baktığınızda, evinizdeki çöp kutusunun büyük kısmını plastiklerin doldurduğunu fark edebilirsiniz. Oysa bu tabloyu küçük ama etkili tercihlerle değiştirmek mümkün. Yeniden kullanılabilir ürünler tercih ederek, ambalajsız alışveriş yaparak, su matarası kullanarak ve ihtiyacımız kadar tüketerek büyük bir fark yaratabiliriz.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- The Great Pacific Garbage Patch Hosts Life in the Open Ocean. Yayınlanma tarihi: 6 kasım 2021. Bağlantı: The Great Pacific Garbage Patch Hosts Life in the Open Ocean/
- Lebreton L, Slat B, Ferrari F, Sainte-Rose B, Aitken J, Marthouse. R, Hajbane S, Cunsolo S. Schwarz A, Levivier A, Noble K, Debeljak P, Maral H, Schoeneich-Argent R, Brambini R, Reisser J. Evidence that the Great Pacific Garbage Patch is rapidly accumulating plastic. Sci Rep. 2018 Mar 22;8(1):4666. doi: 10.1038/s41598-018-22939-w. PMID: 29568057; PMCID: PMC5864935.
- Haram, L.E., Carlton, J.T., Centurioni, L. et al. Extent and reproduction of coastal species on plastic debris in the North Pacific. Subtropical Gyre. Nat Ecol Evol 7, 687–697 (2023). https://doi.org/10.1038/s41559-023-01997-y
- Visualising the Great Pacific Garbage Patch. Yayınlanam tarihi: 16 Ocak 2024. Kaynak site: BBC. Bağlantı: Visualising the Great Pacific Garbage Patch
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
