Aşılar, bir hastalığa karşı bağışıklık sağlayan biyolojik araçlardır. Yeni bir hastalıkla mücadele etmek için bir aşı geliştirmek 1 ila 10-15 yıl arasında bir zaman alabilir. Örneğin HIV virüsü için 30 yıldır aşı geliştirme çalışmaları devam etmektedir. Koronavirüs aşısı için geçen aşı geliştirme süreci geçmişteki standart prosedür ve aşı geliştirmeye kıyasla hızlı bir biçimde gerçekleşmiştir. Peki nedir bu aşı geliştirme süreci? Nasıl ilerler? Süreç kaç adımdan oluşur? Gelin hep birlikte inceleyelim.
Aşı Geliştirme Süreci
1. Temel araştırma ve keşif aşaması
Bir savaşta bir rakip, savaş alanında karşılaşmadan önce düşmanlarını anlamalıdır. Benzer şekilde, bilim insanları da bir hastalığı ve patojenini ona saldırmadan önce anlamalıdır. Temel araştırma safhasında araştırmacılar patojenin temel biyolojisini yani genomu, proteinleri ve enzimleri, şekli, yapısı ve büyüklüğü, üreme şekli gibi şeyleri inceler. Tüm bu araştırmalara patojenin cevap verme süresini tahmin etmek zordur. Farklı hastalıklar vücutta farklı davranır. Bazı hastalıklar diğerlerinden daha kolay cevaplar sağlar.
Temel araştırma safhası ile bilim insanları patojeni anladıktan sonra, hangi aşı stratejilerinin (örneğin canlı, zayıflatılmış veya alt birim aşılar) bağışıklık üretici maddeyi hastalığa karşı silahlandırmak için en uygun olduğuna karar verilir. Buradaki çalışmaların çoğu deneme yanılma ve tekrar deneme yönteminden ibarettir. Bu aşamada, insanlarda çalışma şansı olan bir formülasyon bulmak için zaman ve bir miktar şans gerektirir. Bu aşama genellikle 2 ila 4 yıl sürer.
2. Klinik öncesi aşama
İnsanlara geçmeden önce elde edilen formülasyon, güvenlik ve etkinliği kontrol etmek için hayvanlar üzerinde test edilir. Yaşayan bir sisteme girdikten sonra, aşı amaçlandığı gibi çalışmayabilir. Bu nedenle hayvan modelleri insan sisteminin aşıya nasıl tepki verebileceği konusunda önemli bilgiler sağlar. Hücre kültürleri, aşıların nasıl çalıştığını tespit etmenin ve aşının neden olabileceği hücresel ve moleküler değişiklikler hakkında fikir edinmenin elbette daha etik bir yoludur. Klinik öncesi aşama 1-2 yıl sürebilir. Helsinki Bildirgesi temel alınarak yapılan bu çalışmalarda, etik dışı davranışların önüne geçilmesi ve insan haysiyetini zedeleyici davranışlardan kaçınılması hedeflenir.
3. Klinik denemeler
Klinik araştırmalar, birçok aşının resmi onayının reddedildiği yerdir. Hayvan modellerinde bir aşı formülasyonunun çalışması, insanlarda çalışacağını garanti etmez. Faz deneyleri, yeni geliştirilen bir ilacın etkinliği ve güvenilirliği ya da yeni tedavi yöntemlerinin araştırılması gibi konuların değerlendirilmesi için düzenlenir. 4 tip türü vardır: Faz I, II, III ve IV.
Faz I Deneyleri
Yeni geliştirilen ilacın hayvanlar üzerine yapılan çalışmalarda etkinliği ve güvenilirliği incelendikten sonra, insan üzerine ilk kez denenmesi safhasıdır. İlacın insan üzerine etkisi bilinmediğinden öncelikli amaç ilacın güvenilirliği olmaktadır. İnsanda ciddi yan etkiye sebep olmayacak “tolere edilebilir maksimum doz” bulunması amacıyla gerçekleştirilen bu aşamada; öncelikle çok düşük bir dozla araştırmaya başlanır ve kabul edilebilir toksik dozuna ulaşılıncaya kadar doz arttırılarak deneye devam edilir.
Bu çok önemli bir adım ve çoğu formülasyonun geçemediği bir safhadır. Aşı güvenliği son derece önemlidir, çünkü teknik olarak bir hastalık ajanıdır ve vücuda enjekte edilen yabancı maddelerden oluşur.
Birçok formülasyon, güvenlikteki formülasyonu geliştirmek için Faz 1 denemelerinden elde edilen verilere dayanılarak formülasyon araştırmalarına geri dönülür.
Bu deney türü, ilacın etkinliği üzerine yapılan araştırmalar için düzenlenmez. Öncelikli amaç sadece ilacın güvenilirliği üzerinedir. Küçük bir gönüllü grubuyla (genellikle 20-80 kişi arasında ve en fazla 100 kişi olması önerilir) sağlıklı bireyler üzerine araştırma yapılır. Bazı durumlarda tedavisi olmayan hastalıklara yakalanmış bireylerde de (AIDS, bazı kanser türleri gibi) gönüllülük esasıyla çalışmalara katılım istenebilir.
Faz II Deneyleri
Bu deney türü, Faz I aşamasının başarılı bir şekilde gerçekleşmesinden sonra yapılır. Amaç; değişik dozlarda verilmesi planlanan ilacın etkinliğini araştırmak, ilacın verilme sıklığı ile olası yan etki oranını belirlemeye çalışmaktır. Bu deneyde hasta bireyler kullanılır. Genellikle 100-300 kişi sayısına sahip gönüllü grubunda Faz 1’de belirlenen maksimum tolere edilebilir doz miktarının verilmesiyle başlanır. İlacın etkinliği ve güvenilirliği üzerine çalışmalar yürütülür. Eğer verilen ilaç hasta üzerinde etkili ise başka bir deyişle hasta ilacın olası yan etkilerini tolere edebiliyorsa Faz III tipi deney düzenlenir; ilaç etkisiz ya da tolere edilemeyen yan etkilere sahipse Faz III tipi deney düzenlemeye gerek kalmaz.
Faz III Deneyleri
İlacın etkinlik çalışmasının ana önceliği bu safhada yapılır. Kullanımda bulunan eski ilaç standart kabul edilip yeni geliştirilen ilaç ile karşılaştırılması yapılır. Bu karşılaştırmada ana amaç; ilacın ömrü uzatıp uzatmadığı, hastalığın seyri üzerine olumlu gelişme gösterip göstermediği ve yan etkilerinin ne olduğunun araştırılmasıdır. Minimum 1000 gönüllü üzerinde denenen ilacın etkinliğinde farklı klinik ve coğrafyalarda yer alan hasta popülasyonuna ulaşmak hedeflenir. Bu deney türünde ilacın başarısı gözlemlenirse, piyasaya sürülmesi için araştırmacılar tarafından resmi merkezlere başvuru yapılır.
Faz IV Deneyleri
İlaç piyasaya sürüldükten sonra ters etkileri araştırmak üzere yapılan bu deney türü geniş çaplı araştırmaları kapsar. Bu safhada örneklem büyüklüğünün oldukça geniş tutulması ve farklı coğrafyalarda yaşayan bireyler üzerine denenmesi gerekir. Bu tip deneyin amacı; ilaca ait uzun süreli güvenilirlik verilerin toplanması, ilaca ait cevaplanamamış soruların araştırılması, fayda/maliyet analizinin yapılması, nadir görülen yan etkilerin tespit edilmesi, yeni tedavi yöntemleri için bulguların elde edilmesidir. Ayrıca Faz III’de tamamlanamamış çalışmaların da bitirilmesi hedeflenir. Not: Klinik araştırmalar konusunda sık sorulan sorulara buradan ulaşabilirsiniz. Herkese sağlıklı, huzurlu ve de mutlu günler dileğiyle!
Kaynak
- How Long Does It Take To Develop A New Vaccine?; https://www.scienceabc.com/
- Prof. Dr. Kadir Sümbüloğlu ve Doç. Dr. Beyza Akdağ, “İyi Klinik Uygulamalar” Sf: 100-103 (Pamukkale Üniversitesi Yayınları, 2010).
Matematiksel
